Filosoof Gregg Caruso: ‘We hebben een alternatief voor het wraakzuchtige strafsysteem nodig’

De Amerikaanse filosoof Gregg Caruso pleit voor een strafbeleid dat misdadigers in quarantaine plaatst. ‘Ons gedrag wordt in sterke mate bepaald door onze afkomst en onze omgeving. Daar kan het strafrecht maar beter rekening mee houden.’

‘Als ik naar België reis en bij aankomst besmet blijk te zijn met ebola, word ik in quarantaine geplaatst. De Belgische overheid wil niet dat ik anderen besmet. Het Amerikaanse strafstelsel moet daar een voorbeeld aan nemen. We moeten misdadigers niet straffen, maar hen uit de samenleving halen en hen helpen om betere mensen te worden.’

Gregg Caruso, filosoof aan New Yorkse universiteit SUNY Corning, is een zelfverklaarde scepticus van de vrije wil. Hij wil misdadigers niet straffen omdat ze niet verantwoordelijk zijn voor hun daden, net zoals een ebolapatiënt er niet voor gekozen heeft om ziek te worden. ‘Ik ontken niet dat mensen keuzes maken en dat ze ervan overtuigd zijn dat ze dat doen op basis van hun vrije wil. Maar die keuzes worden altijd bepaald door externe factoren’, zegt Caruso. ‘Die hebben we niet in de hand. Een mens wordt enorm beïnvloed door zijn omgeving. De zoon van een Californische industrieel heeft minder kans om gearresteerd te worden dan de zoon van een alleenstaande moeder uit een achtergestelde wijk in New York. En er bestaat ook zoiets als pech. Het zal je maar overkomen dat je op het verkeerde moment op de verkeerde plaats bent en betrokken raakt bij een misdrijf. Het is dus echt niet zo dat mensen uit vrije wil overgaan tot het plegen van een misdrijf.’

Hoe komt u erbij dat we geen vrije wil hebben?

Gregg Caruso: Er zijn grofweg drie meningen over het bestaan van de vrije wil. Je hebt de radicale ontkenners, de libertariërs die er volledig in geloven en degenen die daar ergens tussenin zweven. Ik heb alle theorieën over vrije wil overlopen en vastgesteld dat ze om verschillende redenen niet voldoen. Daarom is scepticisme over het bestaan van de vrije wil de enige optie.

Wat is er dan zo fout aan geloven in een vrije wil?

Caruso: Het levert ons een vertekend beeld van de realiteit op, omdat het te veel verantwoordelijkheid bij individuen legt. We vertrekken nog heel vaak van het idee dat misdadigers het verdienen om gestraft te worden. Dat is twijfelachtig. Externe factoren zijn veel belangrijker.

Dus doen we lekker wat we willen en wijten we eventuele misstappen aan het milieu waarin we zijn opgegroeid?

Caruso: Ik stel niet voor om de anarchie in te voeren, ik pleit voor een alternatief voor het wraakzuchtige systeem. Ik noem het mijn publieke gezondheids- en quarantainemodel. Daarin worden serie-moordenaars en kinderverkrachters, net zoals in het bestaande systeem, uit de samenleving gehaald. Alleen worden ze daarna niet in een vergeetput geduwd. Stel dat ik inderdaad met ebola in Brussel beland, dan zal men mij niet alleen in quarantaine plaatsen maar ook proberen te genezen. Zo kan ik vrijgelaten worden zodra ik niet langer een bedreiging vorm voor anderen. Trekken we dat door naar justitie, dan zou niet straf maar rehabilitatie en re-integratie het doel van ons gerechtelijke systeem moeten zijn. We kunnen de misdadiger van zijn vrijheid beroven, maar we hebben niet het recht om hem te ontmenselijken, zijn stemrecht af te nemen of hem na zijn vrijlating sociale huisvesting te weigeren. Dat is wel wat nu in Amerika gebeurt.

Het is belangrijk waarom we iemand opsluiten, en voor hoelang. Als overheid moet je maatregelen treffen die zo weinig mogelijk negatieve invloed hebben op misdadigers en zo veel mogelijk de openbare veiligheid vrijwaren. Stel dat ik nies in jouw nabijheid en jij loopt een verkoudheid op, dan heb ik je inderdaad leed berokkend, maar iemand met een verkoudheid plaats je niet in quarantaine. Die maatregel bewaren we voor de extreme gevallen. Zo zou dat ook in ons gevangeniswezen moeten zijn. Veel feiten waar we mensen voor opsluiten, zijn niet zwaar genoeg, of hebben een onderliggende oorzaak. Bij meer dan 60 procent van de mannelijke en 75 procent van de vrouwelijke veroordeelden die in Amerikaanse gevangenissen zitten, hebben psychische problemen tot een misdrijf geleid. Ze horen niet thuis in een gevangenis, ze moeten psychische hulp krijgen.

Om bij uw gezondheidsmetafoor te blijven: het is beter te voorkomen dan te genezen?

Caruso: Precies. In plaats van in te zetten op straffen na de misdaad kunnen we beter onze inspanningen richten op het voorkomen van misdaden door de sociale omstandigheden van mensen te verbeteren. Je zou het kunnen vergelijken met een jaarlijkse controle bij de tandarts. Wanneer je op tijd gaatjes opspoort, voorkom je dat je tanden verliest. Het is duidelijk dat misdaad en geweld in bepaalde sociale milieus veel vaker voorkomen dan in andere. We kunnen dus nagaan welke sociale katalysatoren misdaad sturen. En vervolgens kunnen we er ook iets aan doen.

Het is gek dat we dat nog altijd na- laten, want in de gezondheidszorg doen we het al decennialang. We weten dat diabetes, hartkwalen en vroegtijdige sterfte vaker voorkomen in arme en gekleurde gemeenschappen. Aan de basis ervan liggen dus structurele onrechtvaardigheden. Veel mensen willen niet inzien dat voor crimineel gedrag hetzelfde geldt. Armoede, misbruik, slechte huisvesting, slechte voeding, een moeilijke of geen toegang tot gezondheidszorg, minderwaardig onderwijs en milieuverontreiniging leiden niet alleen tot een slechte gezondheid, maar ook tot meer arrestaties. Willen we dus iets doen aan de torenhoge criminaliteitscijfers in de Verenigde Staten, dan moeten we eerst en vooral de sociale wantoestanden aanpakken. In Schotland en in enkele Zuid-Amerikaanse landen zijn experimenten uitgevoerd waaruit de correlatie tussen die twee factoren is gebleken. Na een paar jaar was de misdaad er met de helft gedaald.

Wat u voorstelt lijkt wel erg on-Amerikaans.

Caruso: Het idee van de vrije wil zit ingebakken in de individualistische Amerikaanse cultuur. We zijn nog altijd de veroveraars van het Westen, en we beschouwen onze verwezenlijkingen louter als onze eigen verdienste. Daarom zijn straffen in de VS ook zo populair – zelfs de doodstraf. Je bent verantwoordelijk voor wat je doet en als je het verkeerde doet, kun je dat met je leven bekopen. Ook armoede wordt in Amerika gezien als je eigen verantwoordelijkheid. Je bent arm omdat je lui bent. Terwijl je in de praktijk natuurlijk geremd wordt door je afkomst en je leefomstandigheden. Je lost armoede niet op door armen te veroordelen, wel door hen de mogelijkheid te bieden hun achterstand weg te werken. Alleen ligt dat in Amerika erg moeilijk.

Verdienen de slachtoffers van misdrijven niet meer aandacht dan de misdadigers?

Caruso:Natuurlijk moeten we ook oog hebben voor de slachtoffers van misdrijven. Ik wil dat aspect zeker niet onderwaarderen, maar het gaat er in de eerste plaats om misdrijven te voorkomen. Ik spits me dus toe op de dader, en die is ook vaak een slachtoffer. 85 tot 90 procent van de vrouwen die in Amerika in de gevangenis belanden, is aangerand of verkracht alvorens ze zelf een misdrijf begingen. Veel daders zijn eerst slachtoffers geweest. Uit studies naar de psychologische gevolgen van misdrijven bleek dat slachtoffers het moeilijker hebben om een vaste baan te behouden. Ze worden vaker ontslagen, proberen iets bij te verdienen, verzeilen daardoor soms in de kleine criminaliteit enzovoort. Het ene misdrijf leidt tot het andere en zo wordt een systeem in gang gezet waarvan we allemaal het slachtoffer worden. In Boston werden mannelijke gevangenen ondervraagd over de misdrijven waarmee ze in het verleden werden geconfronteerd. 40 procent van hen had als kind iemand vermoord zien worden.

Misschien moet er ook eens iets gedaan worden aan het Amerikaanse wapenbezit.

Caruso: Dat ligt voor de hand, maar we mogen ons niet blindstaren op de wapenwet. We moeten de resultaten van het wetenschappelijke onderzoek aanvaarden en er onze samenleving op bouwen in plaats van ze om ideologische redenen af te wijzen en ons over te geven aan intuïtief denken.

Houdt u er eenzelfde redenering opna in de andere richting? Mogen we iemand die een voorbeeldige daad stelt niet meer loven, aangezien hij evenmin uit vrije wil heeft gehandeld?

Caruso: Daar zijn twee mogelijke antwoorden op. Ten eerste kun je opperen dat straffen en belonen heel verschillende dingen zijn, aangezien straffen veel meer schade berokkent dan belonen. Anderen zeggen inderdaad dat we mensen niet meer hoeven te loven omdat ze geen vrije wil hebben. Albert Einstein merkte in een interview in 1925 op dat hij geen lof verdiende voor zijn relativiteitstheorie omdat die er was gekomen door alle mensen om hem heen. Ik zit ergens tussen die twee meningen in. Lof heeft een psychologische werking. Je kunt er het toekomstige gedrag van anderen mee beïnvloeden. Zo gaan ouders ook om met hun kinderen. Wanneer die iets slechts doen, leggen ouders hen uit waarom hun daden fout zijn. Wanneer ze iets goeds doen, sporen ze hen aan om dat in de toekomst te herhalen.

Als belonen aanzet tot beter gedrag in de toekomst, zet het afschrikeffect van straffen dan niet evengoed aan tot minder slecht gedrag?

Caruso: Zo’n effect is mogelijk. Wanneer je ziet dat iemand uit de maatschappij wordt gehaald omdat hij een misdrijf heeft begaan, zul je misschien minder geneigd zijn zelf iets verkeerds te doen. Toch wil ik dat effect geen al te grote rol geven in ons rechtssysteem, omdat het misbruik maakt van individuen. In veel Amerikaanse staten verdwijn je automatisch levenslang achter de tralies wanneer je drie misdrijven hebt begaan. Het idee daarachter is niet dat de dader gestraft moet worden, maar dat zijn gevangenzetting anderen moet afschrikken. Zo kreeg een Californische man die in de jaren tachtig voor 32 dollar aan VHS-cassettes had gestolen levenslang omdat hij al twee keer eerder op diefstal was betrapt. Ik noem dat buitenproportioneel. En bovendien werkt het niet. Mensen worden er niet door afgeschrikt. Het enige gevolg is dat er steeds meer gevangenissen gebouwd moeten worden. Ook de doodstraf zou een afschrikeffect hebben, maar wat blijkt? Er worden nergens zo veel moorden gepleegd als in staten waar de doodstraf wordt voltrokken. De meeste moorden worden nu eenmaal niet gepland, maar gebeuren impulsief. Dan denk je niet na over de gevolgen.

En als je er wel over nadenkt, ga je er als misdadiger van uit dat je niet gevat wordt. Anders begin je er niet aan.

Caruso: Precies. (lacht) De VS herbergen 4,5 procent van de wereldbevolking en 25 procent van alle gevangenen. Mensen worden hier makkelijker en langer opgesloten dan elders, en vaak in barre omstandigheden. Als dat een afschrikeffect zou hebben, zouden onze misdaadcijfers moeten dalen. Maar dat is niet zo. De recidivepercentages van de VS behoren tot de hoogste van de wereld. 76,6 procent van de veroordeelde gevangenen wordt binnen de vijf jaar na vrijlating opnieuw gearresteerd. De reden daarvoor hoef je niet ver te zoeken. Rehabilitatie is bijna onbestaande in de VS. Er is geen kans op onderwijs of arbeidsbegeleiding, er is alleen aandacht voor repressie. Volgens internationaal onderzoek vermindert onderwijs in gevangenissen de recidive met 40 procent. Voor iedere dollar die we in de gevangenis aan opleiding besteden, sparen we nadien vijf dollar uit.

Zou de politieagent die zijn knie in de nek van George Floyd drukte tot die stierf in uw systeem anders behandeld worden?

Caruso: Die agent was al eerder over de schreef gegaan. Hij had een kantoorjob moeten krijgen, of iets moeten doen waar hij niet met burgers in aanraking kwam. Nog verontrustender aan die zaak is de reden waarom George Floyd werd aangehouden. Hij verkocht ‘loosies’, sigaretten per stuk, wat illegaal is in de VS. Is dat een misdrijf dat moet leiden tot een gewelddadige arrestatie met de dood tot gevolg? Alleen in zwarte buurten die overmatig gecontroleerd worden door de politie worden mensen voor zoiets gearresteerd. We zouden dus beter zaken die geen bedreiging vormen voor de samenleving decriminaliseren, zoals sigaretten per stuk verkopen of het bezit van kleine hoeveelheden drugs.

Daarnaast moet de politie alternatieven hebben. Wanneer een agent te maken heeft met een psychisch gestoord persoon, kan hij die nu uitsluitend arresteren. Dat is zo goed als altijd de verkeerde aanpak. In sommige steden bestaan er sinds kort de-escalation centers, waar de politie zulke mensen naartoe kan brengen en waar nagegaan wordt wat hun echte problemen zijn. Vervolgens wordt uitgezocht op welke uitkeringen ze recht hebben. Ze worden daar zo goed mogelijk geholpen. Dat is een veel intelligentere aanpak.

Hear, hear!

Dit zijn, naast George Caruso, nog vijf andere aanraders op de Nacht van de Vrijdenker (online en live in de Voo?uit, op 19 en 20/11).

Steven Pinker 19/11, 22.10 uur, online

Zonder rationaliteit hadden we geen wetenschap of techniek, maar zouden we ook in een veel gevaarlijker wereld leven, beweert taalkundige en psycholoog Steven Pinker in zijn recente boek Rationaliteit. Toch wordt rationaliteit steeds vaker ter discussie gesteld of ronduit afgewezen. Pinker gaat in gesprek met Maarten Boudry.

Naima Charkaoui 20/11, 19.00 uur, live

Goederen, diensten en kapitaal stuiten op almaar minder muren en grenzen, terwijl die voor mensen alleen maar lijken toe te nemen. Is dat rechtvaardig of efficiënt? En zijn er redenen om bang te zijn voor open grenzen? Politologe Naima Charkaoui gaat erover in discussie met Stijn Bruers.

Sandra Langereis 20/11, 19.30 uur, live

Onlangs werd de Erasmus-biografie van historica Sandra Langereis bekroond met de Libris Geschiedenisprijs. Hebben we vandaag nog iets aan de ideeën van deze denker, die de middeleeuwen uitgeleide deed en de moderne tijden inleidde?

Pablo M. Lamberti 20/11, 21.45 uur, live

Geen werelden zo verschillend als die van de klassieke oudheid en de samoerai, zou je denken. Pablo M. Lamberti vindt van niet. In zijn boek Strijdvaardig leven toont de Nederlander aan dat zowel van de Griekse filosoof als van de Japanse krijger verwacht werd dat ze tot actie en strijd overgingen. Filosofie is een praktische levenshouding, ook vandaag.

Katleen Gabriels 20/11, 22.45 uur, live

Het vooruitzicht dat de combinatie van robotica en artificiële intelligentie steeds meer invloed zal krijgen op ons leven jaagt de ene angst aan, terwijl de ander er alleen maar meer vrije tijd en keuze in ziet. Moet alles zomaar kunnen? Of zouden we beter een paar remmen inbouwen? Gabriels pleit alvast voor een moreel kader.