Fake news splijt ook Brazilië in tweeën

Aanhangers van de extreemrechtse Braziliaanse presidentskandidaat Jair Bolsonaro in Sao Paulo, 21 oktober 2018 © REUTERS
Fabiana Frayssinet
Fabiana Frayssinet Journalist IPS

Een leugen die duizend keer wordt herhaald, wordt de waarheid: ook voor de Braziliaanse presidentsverkiezingen gaat de uitspraak op. In een tijdperk van sociale media is de leugen het belangrijkste wapen geworden voor Jair Bolsonaro, de kandidaat van de extreemrechts.

Als machinegeweren worden de nepberichten afgevuurd via WhatsApp, Facebook en Twitter. Ze komen van anonieme accounts maar bereiken meteen miljoenen gebruikers. Wie ze deelt met zijn netwerk, verleent ze geloofwaardigheid.

Brazilië behoort tot de top 5 van landen met het grootste aantal gebruikers van sociale netwerken. Nepberichten circuleren massaal.

‘De oorlog van geruchten, fake news en laster is zo oud als de politiek. Het verschil met vandaag is het medium, dat alles enorm ver verspreidt met een ongekende snelheid’, zegt Amaro Grassi, onderzoeker van #Observa2018, een initiatief van de Getulio Vargas-stichting om tijdens deze verkiezingen de impact van desinformatie op sociale netwerken te monitoren.

Brazilië behoort tot de top 5 van landen met het grootste aantal gebruikers van sociale netwerken, met 120 miljoen accounts op WhatsApp en 127 miljoen op Facebook; het land telt 208 miljoen inwoners.

Gay-kit

In de periode van de eerste ronde van de verkiezingen, op 7 oktober, tot de tweede ronde, nu zondag, vond #Observa2018 drie valse nieuwsberichten met grote repercussies.

Het eerste bericht, verspreid door Bolsonaro, gaat over een ‘gay-kit’ die op scholen zou zijn verspreid toen Fernando Haddad, de kandidaat van de linkse Arbeiderspartij (PT), minister van Onderwijs (2005-2012) was en die door de rechtbank uit roulatie zou zijn gehaald.

Een ander bericht ging over fraude met elektronisch stemmen, eveneens ongegrond.

De tegenstanders van Bolsonaro, een voormalig legerkapitein tijdens de laatste dictatuur (1964-1985), plaatsen ook vraagtekens bij de aanslag waar hij op 6 september slachtoffer van werd.

Voordeel voor Bolsonaro

Volgens experts heeft de extreemrechtse Bolsonaro een voorsprong die niet meer in te halen valt.

Volgens experts heeft Bolsonaro een voorsprong die niet meer in te halen valt. Toch is het voor Grassi nog niet mogelijk te bepalen wie het meeste schade ondervindt van de leugenoorlog.

‘Maar als we de bots meten, de automatische programma’s met een massaal bereik, dan zien we dat ze talrijker zijn bij de Bolsonaro-campagne, en dat sommige van de nepberichten vooral hem ten goede komen.’

Van augustus tot begin deze maand vond Verkiezingen zonder Fake, de eerste factcheckorganisatie van Brazilië, slechts vier echte beelden bij de vijftig die via WhatsApp-groepen waren verspreid.

Jair Bolsonaro: 'Ik zou niet in staat zijn een homozoon lief te hebben.'
Jair Bolsonaro: ‘Ik zou niet in staat zijn een homozoon lief te hebben.’© Reuters

Verlangen naar verandering

Voor Mauricio Santoro, politicoloog van de Universiteit van de Staat Rio de Janeiro, is de impact van de verspreiding van deze berichten niet doorslaggevend voor de verkiezingscampagne.

‘Dat Bolsonaro zoveel stemmen krijgt, komt vooral door het enorme verlangen naar verandering, door de woede tegen het politieke systeem en de corruptie.’

‘Dat Bolsonaro zoveel stemmen krijgt, komt vooral door het enorme verlangen naar verandering, door de woede tegen het politieke systeem en de corruptie.’

‘Het nepnieuws ging vooral over thema’s als seksuele voorlichting en homofobie en dat heeft Bolsonaro’s kiezers niet echt beïnvloed, met uitzondering van de evangelische gelovigen.’

Rookgordijn

Het fake news heeft wel de kwaliteit van het politieke debat omlaag gehaald en de polarisering aangewakkerd – daarover zijn Santoro, Grassi en Luri Lira-Cunha het eens. Lira-Cunha is politicoloog van het Franse Instituut voor Politieke Studies in Parijs, in de volksmond bekend als Sciences Po.

‘We zien dat het verkiezingsdebat in Brazilië veranderd is in een schadelijk proces van onderlinge beschuldigingen tussen de kandidaten’, zegt Grassi. Dat creëert ‘een rookgordijn, dat het debat over de inhoud, belangrijk in een land dat zich al vier jaar in een politieke, economische en sociale crisis bevindt, naar de achtergrond verdringt.’

Gepolariseerd sinds Dilma

Brazilië is al gepolariseerd sinds de verkiezingen van 2014.

Brazilië is al gepolariseerd sinds de verkiezingen van 2014, toen Dilma Rousseff van de PT herverkozen werd, zegt Lira-Cunha. ‘Toen ontstonden twee kampen: het ene gelieerd aan de linkse PT, het andere aan een hard rechts dat gevoed werd door het gevoel dat de PT de belangrijkste verantwoordelijke was voor de corruptieschandalen.’

‘Dat de kiezers nu politiek beïnvloed worden door valse berichten versterkt die polarisering’, vervolgt Lira-Cunha. ‘Er wordt een dam opgeworpen tussen een virtuele valse realiteit en een zuiver politiek debat dat een dialoog tussen beide kampen tot stand zou kunnen brengen.’

Miljoenen van ondernemers

Folha de São Paulo, de grootste krant van het land, onthulde op 18 oktober hoe ondernemers miljoenen op tafel hebben gelegd om massaal geautomatiseerde nepberichten over Haddad te verspreiden via WhatsApp.

De PT en andere partijen dienden klacht in bij de electorale instanties maar wellicht komt hier niets van, toch zeker niet voor zondag.

Niet-aangegeven campagnefinanciering is een misdrijf in Brazilië. Voor deze verkiezingen zijn ook schenkingen van bedrijven verboden.

WhatsApp

‘Als Facebook een sleutelrol speelde bij de manifestaties van juni 2013 (tegen Dilma Rousseff) en de verkiezingen van 2014, dan kunnen we stellen dat WhatsApp die rol speelt bij de verkiezingen van 2018’, zegt Lira Cunha.

‘Niet alleen beschikt men in WhatsApp over weinig middelen om de identiteit van de verspreider en de inhoud van de berichten te controleren, het nodigt ook veel meer dan Facebook uit om memes en beelden snel en onmiddellijk te laten circuleren.’

Bolsonaro’s voorstanders weten dit kanaal goed te gebruiken en zo de klassieke media te omzeilen.

Een aanhanger van de Braziliaanse ex-president Lula da Silva
Een aanhanger van de Braziliaanse ex-president Lula da Silva © REUTERS

Strategie

‘Het is duidelijk dat de inzet van WhatsApp deel uitmaakt van een ruimere strategie die goed is uitgedacht door Bolsonaro.’

‘De banden tussen Bolsonaro en de bedrijven die agentschappen betaalden om lasterlijke berichten tegen de PT te verspreiden, moeten nog worden bewezen, maar het is duidelijk dat de inzet van WhatsApp deel uitmaakt van een ruimere strategie die goed is uitgedacht door de kandidaat’, zegt politicoloog Lira Cunha.

Lira Cunha herinnert eraan dat Bolsonaro als parlementslid twee wetsvoorstellen heeft ingediend die de verspreiding van zijn ideeën via de berichtendienst zou garanderen. ‘Of Bolsonaro nu op de hoogte was van de acties van die bedrijven of niet, het valt niet te ontkennen dat hij het meeste voordeel haalde uit de massale verspreiding van deze berichten en dat dit fenomeen het democratische debat vervormt.’

‘Het is van fundamenteel belang dat de Braziliaanse instellingen, die al sterk zijn aangetast door wantrouwen bij de bevolking, alle mogelijke maatregelen nemen om de kandidaat in vraag te stellen.’

Geen televisiedebatten

Van de aanslag tot de eerste ronde was Bolsonaro vooral op sociale media actief. Hij weigerde deel te nemen aan televisiedebatten. ‘Niet het fake news maar de waarheid’ brengt Haddad schade toe, zei hij.

Sommige experts stellen voor het aantal verzendingen en leden van WhatsApp-groepen te beperken. Andere, zoals Grassi, geven de voorkeur aan een grotere wisselwerking tussen onderzoekscentra, de eigenaars van sociale netwerken en de autoriteiten.

Weinig transparant

‘De verkiezingsinstanties hadden beter voorbereid kunnen zijn om de desinformatie aan te pakken’, zegt Grassi. Andere landen oefenen meer druk uit om bot-programma’s te identificeren, nepberichten te bestrijden en samen te werken met factcheckagentschappen.

Maar de bedrijven ‘werken niet echt mee, en hun activiteiten zijn weinig transparant, waardoor we het resultaat van die maatregelen niet kennen’, zegt Grassi.

Het positieve, zegt hij, is dat de Brazilianen ‘nu beter letten op de informatie die ze ontvangen, er zijn centra opgericht zoals het onze om het internet te monitoren, heel wat nepberichten zijn geïdentificeerd, en er zijn veel klachten ingediend. Dat is op zijn minst een grote stap vooruit.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content