Wit-Russische ‘vliegtuigkaping’ wordt lakmoesproef voor Europese Unie

Het bewuste Ryanair-vliegtuig op de luchthaven van Minsk © belga
Kamiel Vermeylen

Het Wit-Russische regime van president Aleksandr Loekasjenko heeft zondagnamiddag een Europese vlucht onder valse voorwendselen omgeleid om een kritische journalist – die de doodstraf kan krijgen – te arresteren. Laat de Europese Unie ditmaal wel haar tanden zien?

Zondagnamiddag vloog Ryanair-vlucht RYR1TZ met 171 passagiers, onder wie één Belg, van Griekenland naar Litouwen. Aan boord de 26-jarige Wit-Russische journalist Roman Protasevich, die in eigen land de doodstraf riskeert voor zijn betrokkenheid bij NEXTA, het telegramkanaal dat het afgelopen jaar belangrijk was bij de protesten tegen de zelfverklaarde Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko.

Naar verluidt zouden leden van de Wit-Russische geheime dienst KGB in Athene mee op het vliegtuig zijn gestapt en in het Wit-Russische luchtruim verklaard hebben dat er een explosief op het toestel aanwezig was. Wegens die vermeende noodsituatie werd er een noodsignaal uitgestuurd en leidde een Wit-Russisch gevechtsvliegtuig het bewuste toestel naar de luchthaven van Minsk – hoewel eindbestemming Vilnius reeds dichterbij was. In de Wit-Russische hoofdstad werd Protasevich door soldaten van het regime Loekasjenko in hechtenis genomen. Ook Protasevich’ vriendin werd gearresteerd.

Volgens een statement van Ryanair werd het vliegtuig inderdaad wegens een potentieel veiligheidsrisico aan de grond gezet terwijl de lokale autoriteiten het vliegtuig onderzochten. Daarvoor moesten alle passagiers het vliegtuig verlaten. Omdat er niets werd gevonden, kon het vliegtuig vijf uur na het incident opnieuw richting eindbestemming Vilnius opstijgen. Zondagavond landde het toestel in Vilnius. Ryanair heeft naar eigen zeggen de bevoegde Europese instanties van het incident op de hoogte gebracht. Intussen vermijden enkele luchtvaartmaatschappijen – Ryanair niet – het Wit-Russische luchtruim uit veiligheidsoverwegingen.

Het Wit-Russische manoeuvre wordt beschouwd als een regelrechte provocatie van president Aleksandr Loekasjenko. Vrijwel meteen regende het afkeurende reacties vanuit de Europese Unie. Belgisch minister van Buitenlandse Zaken Sophie Wilmès liet op haar Twitter-account weten dat het voorval ‘gewoon onaanvaardbaar’ is. De Litouwse minister van Buitenlandse Zaken roept zowel de Europese Unie als de NAVO op om tegen Wit-Rusland op te treden. De Griekse minister van Buitenlandse Zaken spreekt op zijn beurt van een ‘staatsgesteunde kaping’.

Roman Protasevich
Roman Protasevich© belga

Ook Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en voorzitter van de Europese Raad Charles Michel hebben de actie intussen veroordeeld. ‘Aan elke schending van de Internationale Luchttransportregels moet gevolgen gekoppeld worden’, aldus Von der Leyen. Eurocommissaris voor Transport Adina Valean leek de ernst van de situatie niet bepaald te begrijpen wanneer ze voor het eerst commentaar gaf op de kwestie. ‘De Ryanair-vlucht is zonet van Minsk naar Vilnius vertrokken. Uitstekend nieuws, vooral voor familie en vrienden van passagiers. Goed nieuws voor iedereen’, liet ze weinig tactvol op haar Twitteraccount optekenen.

De Europese Dienst voor Extern Optreden heeft de Wit-Russische ambassadeur maandag op het matje geroepen. Dat lijkt wel een trend in wording. Onlangs werd ook de Russische ambassadeur bij de Europese Unie ontboden nadat Rusland acht Europeanen, onder wie eurocommisaris Vera Jourova, de toegang tot het land had ontzegd. De Poolse premier Matteusz Morawiecki heeft Michel opgeroepen om de kwestie maandagavond tijdens de Europese top te bespreken. Tot voor het incident stond Wit-Rusland niet op de agenda van de vergadering – enkel Rusland kwam volgens de voorlopige conclusies van zondagavond aan bod. In die zin wordt het uitkijken wat de Unie vanavond zal ondernemen tegen het Wit-Russische regime. Als het op buitenlandse aangelegenheden aankomt – of het nu om een gemeenschappelijk statement of sancties aankomt – moeten alle lidstaten het unaniem eens zijn met hetgeen op tafel ligt.

Vraag is in de eerste plaats of Hongaars premier Viktor Orbán maandagavond – net zoals bij het Israëlisch-Palestijns conflict – in de weg gaat liggen omdat hij goede banden onderhoudt met Russisch president Vladimir Poetin. Die laatste heeft op zijn beurt uitstekende relaties met Loekasjenko. De diplomatieke druk ligt echter zo hoog dat Boedapest zich dat in de huidige context moeilijk zal kunnen veroorloven. ‘Hongarije zal wel moeten’, klinkt het bij een goed ingelichte diplomaat. Het land ging maandagochtend alvast akkoord met de verklaring die Hoge Vertegenwoordiger voor het Europees Buitenlandbeleid Josep Borell namens de Europese Unie deed. Houdt Orbán toch sancties tegen, dan is de kans niet onbestaande dat enkele lidstaten buiten de Europese weg aan maatregelen tegen Wit-Rusland zullen timmeren.

Het wordt vooral uitkijken wat de Unie uit haar koker tovert. Volgens Steven Blockmans, onderzoeksdirecteur bij het Centre for European Policy Studies en gespecialiseerd in Europese buitenlandpolitiek, was het Wit-Russische manoeuvre goed uitgekiend. ‘Juridisch gezien wordt het geen evidentie om dit als pakweg piraterij of een kaping te categoriseren. Zelfs om het als een daad van luchtpiraterij te construeren, zou men de regels van zowel de Internationale Burgerluchtvaartorganisatie – Wit-Rusland is echter geen partij bij het air transport services agreement – als die van het VN-zeerechtverdrag (dat de definitie van piraterij ook van toepassing verklaart voor luchtverkeer, nvdr.) erg ruim moeten interpreteren. Bovendien zou men ook moeten accepteren dat de Wit-Russische staat gekaapt wordt voor privédoeleinden en moet men bijgevolg het regime-Loekasjenko niet erkennen als de legitieme vertegenwoordiger van de Wit-Rusland in internationale betrekkingen’, klinkt het.

Een reactie kan echter niet uitblijven. ‘De huidige sancties tegen Loekasjenko hebben tot nog toe weinig indruk gemaakt. Zolang Loekasjenko het gevoel heeft dat hij de steun van Poetin geniet, denkt hij zich zulke zaken te kunnen permitteren’, aldus Blockmans. Wat er ligt er verder in het verschiet? ‘De lidstaten kunnen de Wit-Russische vliegmaatschappij Belavia verbieden om nog op hun grondgebied te landen – Belgisch premier Alexander De Croo roept daartoe op. Dat zou de kleptocratische omgeving van Loekasjenko in de portefeuille raken. Daarnaast kan de Unie in het buitenland gevestigde media steunen waardoor de oppositie zich in haar verzet tegen Loekasjenko gesteund en gesterkt zal voelen’, aldus Blockmans. ‘Dit is echter geen louter Europese aangelegenheid. De Unie moet nauw met onder meer het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten overleggen.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content