Waarom Donald Tusks comeback in de Poolse politiek een bom is

‘Ik ben voor de volle 100 procent terug in de Poolse politiek’, zo liet liberaal boegbeeld Donald Tusk dit weekend optekenen. Een comeback die in de sterren geschreven stond en de Poolse politieke kaarten danig dooreenschudt. Onze Polencorrespondent Marc Peirs schetst het belang van de comeback in drie vragen.

Wie is Donald Tusk ook alweer?

Begin jaren 2000 was Donald Tusk, telg van de Kasjoebenminderheid in Polen, medestichter van de liberale partij Burgerplatform. In diezelfde periode ontstond ook het conservatief-nationalistische Recht en Rechtvaardigheid van de tweelingbroers Kaczynski.

In de jaren van strijd van de vrije vakbond Solidariteit van Lech Walesa tegen het communisme stonden Tusk en de Kaczynski’s zij aan zij. Maar in de moderne politieke arena zijn ze elkaars erfvijand en bittere concurrent.

Donald Tusk was een van de absolute sterkhouders van Burgerplatform en het verbaasde dan ook niet dat hij na de riante verkiezingsoverwinning in het najaar van 2007 premier werd. Burgerplatform stond op het toppunt van zijn macht: het haalde 41 procent van de stemmen versus 32 voor Recht en Rechtvaardigheid. Bij de volgende verkiezingen hielden de liberalen stand en Tusk begon aan een tweede ambtstermijn tot hij in 2014 Polen vaarwel zwaaide om voorzitter van de Europese Raad te worden in opvolging van de Belg Herman Van Rompuy.

Het waren jaren waarin Polen, lid van de Europese Unie sinds 1 mei 2004, veel buitenlands kapitaal en Europese subsidies aantrok. In hippe, welvarende steden zoals Warschau, Gdansk of Wroclaw stonden de liberalen sterk. Maar de armere, conservatiever, rurale bevolking in het oosten van het land zag met lede ogen aan hoe de rijkdom aan haar voorbijging tenzij ze haar zonen en dochters als arbeidsmigranten richting westen stuurde.

Hun zoete wraak kwam bij de verkiezingen van najaar 2015. Als een politieke tsunami rolde Recht en Rechtvaardigheid over Polen. De liberalen werden geïsoleerd in hun stedelijke bolwerken. Op het platteland gold de slogan ‘Teraz my!‘( ‘Onze beurt!’) in steun van een ethisch conservatief maar sociaal gul beleid. Het vlaggenschip van dat beleid is 500+, een kindergeld van 500 Zloty (125 euro) per kind. Tegenstanders van Tusk rakelen nu met graagte op hoe hij zich ooit tegen zo’n gul beleid kantte.

Als topman van de Europese Unie zag de overtuigde Europeaan Tusk ‘zijn’ Polen afdrijven naar een beleid van beknotting van het gerecht, gestaald conservatisme in dossiers zoals abortus of lgbtq-rechten en een middelvinger naar een Europese Unie die steeds feller kritiek levert op het Poolse beleid. Na een tweede termijn als voorzitter van de Europese Raad werd Tusk in 2019 voorzitter van de Europese Volkspartij. Zijn Poolse politieke vrienden trokken herhaaldelijk aan zijn arm om terug te keren. Uiteindelijk verlaat Donald Tusk de Europese coulissen en stapt hij weer in de spotlights van de Poolse politiek.

Waarom maakt Tusk uitgerekend nu zijn comeback?

Nooit eerder sinds Recht en Rechtvaardigheid eind 2015 aan de macht kwam, was de partij meer kwetsbaar dan nu. In de peilingen behoudt de regeringspartij sinds jaar en dag een comfortabele meerderheid van meer dan 30 procent terwijl Burgerplatform het moet doen met de helft van dat percentage. Maar in de schaduw van de peilingen zitten talrijke problemen verborgen.

Vooreerst is er de covidpandemie. Als was ze een glibberige aal, zo moeilijk krijgt de regering er vat op. Zowat 30 procent van de Polen staat aarzelend tot ronduit weigerachtig tegenover vaccinatie. Die mensen horen bij de complotdenkers die geloven dat er samen met het vaccin ook een chip wordt ingespoten zodat de overheid altijd en overal de individuele gezondheidstoestand kan bespieden. Of men gelooft dat meisjes moeilijker of niet zwanger geraken na een prik. Radicale katholieken huldigen het adagio dat het beter is te vertrouwen op God dan op de goddeloze farma-industrie.

De regering gebruikt de beproefde combinatie van wortel en stok om onwillige Polen naar de vaccinatiecentra te brengen. Er is een loterij waarbij je elektrische auto’s en geldprijzen tot een kwart miljoen euro kan krijgen, maar er is ook het hardnekkige gerucht dat vaccinatie weldra niet meer gratis wordt aangeboden dus dat een snelle stormloop voor de prik een goed idee is.

Naast de moeilijke strijd tegen covid zijn er puur politieke problemen. Regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid heeft als coalitiepartners de steun van twee kleinere rechtse partijen: Solidair Polen van minister van Justitie Zbigniew Ziobro en Overeenstemming van Jaroslaw Gowin. Jarenlang waren beide partijen trouwe schoothondjes van Jaroslaw Kaczynski en Recht en Rechtvaardigheid. Maar het voorbije jaar laten de kleintjes hun tanden zien. Zo ijverde Gowin voor uitstel van de presidentsverkiezingen die vorig jaar in volle pandemie waren gepland. Ziobro van zijn kant keerde zich heftig tegen een progressieve wet op dierenrechten die onder meer voorzag in een gefaseerde sluiting van de nertskwekerijen. Die wet was een geesteskind van Kaczynski himself. Maar in beide dossiers ging het feest niet door. Kaczynski moest doen wat hij haat en niet gewoon is: toegeven.

Ook in de eigen partij is er gemor en gestommel. Zo zijn vorige week nog drie parlementsleden van Recht en Rechtvaardigheid uit de partij gestapt. Ze vormen nu een politieke club van drie. Daarmee is de regering haar meerderheid in de Sejm (Kamer) kwijt, nadat ze bij de jongste verkiezingen ook al nipt de meerderheid in de Senaat verloor. De regering kan wel rekenen op ad hoc steun van, onder meer, de uiterst rechtse Confederatie maar het is geen ideale situatie om bij elk wetgevend initiatief her en der steun bijeen te hoeven harken.

Anderzijds heeft ook Burgerplatform zijn problemen. De partij slaagt er moeizaam in om ontevreden kiezers in de fuik te vangen: die zwemmen vooral naar de nieuwe partij van de christelijke denker-publicist Szymon Holownia. Burgerplatform heeft al langer een acuut gebrek aan flamboyante leiders en moet het doen met degelijke maar saaie koplui zoals Borys Budka of Gregorz Schetyna: geen types waarmee je verkiezingen wint.

Wat zal het effect zijn van Tusks comeback op de Poolse politiek?

Een bom. Dat is, kort gezegd, Tusks comeback. Alle geledingen van alle partijen moeten hun posities herbekijken. Wie in het bootje van Tusk stapt, weet dat hij en hij alleen de kapitein zal zijn. Dat werd zaterdag al duidelijk toen Tusk meteen partijvoorzitter werd en de brave Borys Budka tot ondervoorzitter werd gedegradeerd.

Zondag gaf Tusk een persconferentie van maar liefst anderhalf uur. Geen enkele andere Poolse politicus kan de journalisten zo lang boeien, of het moet Jaroslaw Kaczynski zijn. Politologen en politieke journalisten zetten die twee op één lijn qua politiek inzicht en schranderheid.

Tusk vliegt er meteen ‘voor de volle 100 procent’ in. Vandaag bezoekt hij de noordwestelijke stad Szczecin. Hij belooft om voor de verkiezingen van 2023 alle 415 kiesarrondissementen te bezoeken om naar de besognes van de gewone Pool te luisteren. Want niét luisteren, die fout wil de nieuwe Tusk niet meer maken. Hij gaat trouwens in rechtstreekse concurrentie met premier Mateusz Morawiecki. Ook die dweilt het hele land af om te praten over zijn ‘new deal’ voor een nieuw Polen na de pandemie, een Polen met meer geld voor de gezondheidszorg en onderwijs, meer en eerlijkere belastingen, betere ouderenzorg en dergelijke. Beide heren rijden dus hun eigen ‘tour de Pologne’ en dat lijkt een ideale manier om de benen op te warmen voor de verkiezingen van 2023, de verkiezingen van de waarheid voor zowel Recht en Rechtvaardigheid als voor uitdager Donald Tusk.