Waarom Camille Kouchner het incestschandaal in haar bekende familie onthulde: ‘Zwijgen lost niets op’

Advocate Camille Kouchner schreef een ‘roman’ over incest in haar bekende familie van linkse intellectuelen en politici. La familia grande sloeg in Frankrijk in als een bom. ‘Ik wilde helderheid scheppen voor mijn kinderen, ze niet achterlaten in een wereld waarin de slachtoffers daders zijn en de verantwoordelijken vrijuit gaan.’

In het gastenverblijf van het huis in de Provence waar ze als kind al haar zomervakanties doorbracht, hing boven haar bed een affiche waarop stond: Wees jong en hou je mond. Een typische mei 68-slogan, waar haar moeder en stiefvader dol op waren. Maar de dubbele bodem ontging de jonge Camille Kouchner. ‘De boodschap was: hou juist niet je mond, maar ik nam de tekst letterlijk.’

Kouchner (46) heeft nu in ieder geval een einde gemaakt aan de stilte. In haar boek La familia grande onthult zij dat haar stiefvader, de bekende politoloog en grondwetspecialist Olivier Duhamel, haar tweelingbroer seksueel misbruikte.

‘Victor’, zoals haar broer heet in het boek, was 14 jaar toen Duhamel naar zijn kamer sloop om een ‘knuffel’ van hem te vragen. Het misbruik moet twee jaar hebben geduurd. Na de eerste keer vertelde Victor zijn zus meteen wat er was gebeurd. ‘Hij kwam bij mij in bed en zei: “Ik zal het je voordoen. Je zult het zien, iedereen doet dit.”‘

De tweeling vraagt zich af of het normaal is. Ze besluiten dat het beter is te zwijgen. Ze zijn dol op de energieke Duhamel, die zorgde voor vrolijkheid en optimisme na de scheiding van hun ouders. Dus kán het eigenlijk niet erg zijn. En bovendien zijn wij geen burgertrutten, praat Camille haar stiefvader na. Duhamel, die in hun zomerhuis aan de Côte d’Azur vaak naakt in het zwembad springt, wil haar broer alleen maar iets leren.

Met hun moeder, Évelyne Pisier, die sinds de zelfmoord van hun oma veel is gaan drinken, gaat het slecht. Duhamel waakt over haar en belooft steeds weer dat alles goed komt.

Camille Kouchner, dochter van de voormalige minister van Buitenlandse Zaken en medeoprichter van Artsen zonder Grenzen Bernard Kouchner, beschrijft indringend hoe het geheim twee decennia standhoudt en zijn vernietigende werk doet.

‘Ik heb dit boek vooral voor mijn kinderen geschreven’, vertelt de advocate en docente arbeidsrecht in haar appartement, waar ze woont met haar zoon en dochter van 13 en 16 jaar oud. ‘Ik wilde helderheid scheppen voor mijn kinderen, ze niet achterlaten in een wereld die op zijn kop is gezet, een wereld waarin de slachtoffers daders zijn en de verantwoordelijken vrijuit gaan.’

U dacht niet: het is tijd dat mijn stiefvader, tot voor kort een prominent figuur in de wereld van politiek en media, gaat boeten voor zijn misdaad?

Camille Kouchner: Het was geen wraakoefening. Mijn kinderen, alle kinderen eigenlijk, moeten weten dat je het recht hebt om te spreken, ook al heb je dingen meegemaakt die vreselijk pijn doen. Zwijgen lost helemaal niets op.

Maar u wist wat de gevolgen zouden zijn. Uw stiefvader, die heeft bekend, is al zijn functies kwijt en volledig uit het openbare leven verdwenen.

Kouchner: Natuurlijk, ik ben niet naïef. Het was moeilijk, ik heb veel van hem gehouden en hij heeft mij veel geholpen. Maar dat is geen reden om te zwijgen en geen aandacht te vragen voor iedereen die in stilte leeft. Wat hij meemaakt, de media-aandacht die deze zaak krijgt en de ontslagen die eruit voortvloeien, is inherent aan de bekendheid die hij nastreefde als publieke figuur. Als hij meer teruggetrokken had geleefd, was de storm sneller gaan liggen en de impact ervan minder schadelijk geweest.

Dit boek had zich ook tegen mij kunnen keren, als de maatschappij er niet klaar voor was geweest. Er zijn wel meer auteurs die over dit onderwerp hebben geschreven zonder dat ze werden gehoord. Pas door Vanessa Springora’s Le Consentement (over een vrouw die op haar dertiende een verhouding kreeg met de dichter Gabriel Matzneff, nvdr) en de #MeTooIncest- beweging kwam er een ommekeer. Ik ben zo blij met die ontwikkeling, het is zo belangrijk om te weten dat je er niet alleen voor staat. Mijn uiteindelijke doel is dat dit boek een veel grotere reikwijdte krijgt dan het kleine verhaal dat ik vertel.

Alleen orale seks

Behalve Duhamel was ook de moeder van Camille en ‘Victor’ bekend en geliefd in vooruitstrevende kringen. Évelyne Pisier was in de jaren zestig enige tijd de geliefde van de Cubaanse leider Fidel Castro. Haar zus, actrice Marie-France Pisier, maakte furore in films van onder anderen François Truffaut.

Pas in 2008, twintig jaar na het misbruik, barstte de bom. De tweeling heeft dan inmiddels mooie banen en hebben zelf kinderen. Als de oudere broer van Camille en ‘Victor’ zijn kinderen, jonge pubers, in de zomer van 2008 alleen naar het vakantiehuis van opa en oma wil sturen, slaat de angst hen om het hart. Camille zet haar tweelingbroer onder druk om hun verhaal naar buiten te brengen. ‘Als jij het niet doet, doe ik het.’ Duhamel ontkent eerst, maar geeft het misbruik daarna toe. Évelyne stort in. Toch zal ze partij kiezen voor haar man.

Tante Marie-France spoorde haar zus aan Duhamel te verlaten. Toen ze dat niet wilde, vertelde Marie-France het verhaal aan de talrijke vrienden en bekenden: de hele familia grande, zoals Duhamel het noemde, werd op de hoogte gesteld. Tussen de zussen Pisier kwam het nooit meer goed. Marie-France overleed in 2011.

‘Alle argumenten waren goed voor mijn moeder om bij onze stiefvader te blijven. “Hij heeft er spijt van”, zei ze bijvoorbeeld tegen mijn broer. Of: “Hij heeft er nog eens over nagedacht en hij zegt dat je al ouder dan 15 moet zijn geweest. En er is geen sprake geweest van sodomie, alleen orale seks, dat is toch echt iets anders.” Ik kreeg ondertussen de schuld van alles, want ik had nooit iets gezegd. Zíj was het eigenlijke slachtoffer.’

‘Mijn moeder heeft de feiten nooit ontkend, dat was wat het zo pervers maakte. Niemand zei: het is nooit gebeurd. Maar de verantwoordelijkheden werden omgedraaid. lk weet nu dat dit heel klassiek is bij incest, het gebeurt altijd. De antropologe Dorothée Dussy heeft daarover geschreven, ik kende haar werk niet voor ik aan mijn boek begon. Nu begrijp ik hoezeer mijn verhaal universeel is: volwassenen maken het kind verantwoordelijk, door te beweren dat het nee had kunnen, had moeten zeggen.’

Bij sommigen van zijn vrienden sublimeerde uw stiefvader het verhaal tot ‘een liefdesrelatie die slecht was afgelopen’.

Kouchner: Dat is ook klassiek, dat zullen veel slachtoffers herkennen.

Maar hebben alle vrienden en bekenden toen niet gedacht: hoezo liefdesrelatie, deze jongen was minderjarig?

Kouchner: Hooguit drie of vier personen hebben het contact met mijn ouders verbroken. De rest niet. En niemand die vroeg hoe het met ons ging. Niemand die ons in bescherming nam. Ik neem het ze niet eens kwalijk. Mijn boek is voor velen misschien een eyeopener: misschien staat iedereen nu eindelijk eens stil bij zijn eigen verantwoordelijkheid.

Ik snap ook dat het heel moeilijk te begrijpen is als iemand uit je naaste omgeving een incestdader is. Je wereld stort in. Het moment dat mijn broer het aan me vertelde, herinner ik me als een groot zwart gat. Letterlijk, opeens was het donker. In enkele minuten krijg je het ondenkbare te horen. De mensen in onze omgeving konden het zich niet voorstellen. Daarom neem ik ze het niet kwalijk.

Hoe hebben zij gereageerd op het boek?

Kouchner: Ik zag ze vroeger als één grote groep, nu zie ik ze als individuen. Ik heb met verschillende van hen veel contact. Ze vinden het boek mooi en waarderen ook de ambivalentie: het was heel heftig voor ons, maar ik heb níét mijn hele jeugd in de prullenbak gegooid, het was tegelijk ook een gelukkige tijd.

In het milieu waarin u bent opgegroeid mochten geen taboes bestaan, alles moest gezegd kunnen worden.

Kouchner: Ik ben geen socioloog, maar ik denk dat de scoiale achtergrond geen verschil maakt. Het misbruik en de reactie erop staan los van het milieu. Iederéén weet dat incest een absolute misdaad is, en toch reageert niemand. Er komt gewoon geen reactie. Zo werkt het. In alle milieus.

Ze dachten misschien: het kan ook niet waar zijn.

Kouchner: Iedereen wist dat het waar was, mijn stiefvader heeft ook nooit iets ontkend. Bij sommigen gaf hij er een draai aan, bij anderen niet. Iedereen kon naar hem toe, om het hem te vragen. Op geen enkel moment was het de vraag of het waar was of niet. De vraag was: wat te doen? Er is sinds maart 2021 een onafhankelijke commissie aan het werk die adviezen formuleert over de aanpak van incest, de Commission indépendante sur l’Inceste et les Violences sexuelles faites aux Enfants (Ciivise). Het eerste advies luidt : hou op te twijfelen aan het woord van een kind. Dat lijkt me heel terecht. Het grote gevaar is dat slachtoffers niet worden beschermd, niet dat misbruik uit de duim wordt gezogen.

IJzeren staaf

Behalve haar twee broers heeft Camille Kouchner ook een adoptiebroer en -zus die in Chili zijn geboren. Na de verschijning van La familia grande kwam Simon Duhamel, die zegt dat hij niet is misbruikt door zijn adoptievader, in de problemen. In Toulon belandde hij in de gevangenis nadat hij in beschonken staat zonder rijbewijs op enkele auto’s was ingereden en een serie andere voertuigen had vernield met een ijzeren staaf. Ter rechtvaardiging voor zijn gedrag, voerde hij aan dat het voorval een reactie was op de publicatie van La familia grande.

Simon beweerde dat u hem niet had verteld dat het boek zou verschijnen. U zou hem niet hebben ingelicht, zo is gezegd, omdat hij een andere verhouding zou hebben met zijn vader.

Kouchner: Wat er in Toulon is gebeurd, heeft niets te maken met het boek, denk ik. Simon is in wezen een heel goede jongen, maar hij heeft geen gemakkelijk leven gehad. Hij en zijn zusje zijn er zeker niet door mijn boek achter gekomen wat er is gebeurd, zij waren ook al heel lang op de hoogte van het misbruik en hadden hun eigen beeld van hun adoptievader. Maar dat de opwinding na het verschijnen van mijn boek heel heftig voor ze is geweest, dat staat vast.

Is uw tweelingbroer er tevreden mee dat u het abces hebt doorgeprikt in het openbaar?

Kouchner: Ik kan niet voor hem spreken, ik ben niet zijn woordvoerder. Maar sinds de publicatie is het alsof alle betrokkenen alles opnieuw beleven. Het is moeilijk voor iedereen.

Het was in geen enkel opzicht een opluchting?

Kouchner: Ik heb geen boek geschreven om mijzelf te helpen. Het is het einde van de weg die ik heb afgelegd. Nu het er is, voel ik me niet opgelucht, maar verdrietig. Omdat ik broers en zussen heb, omdat het over onze moeder en stiefvader gaat, omdat je hoe dan ook geweld toevoegt aan geweld.

Het is echt zwaar. Want je kunt je niet losmaken van affectieve banden, zo werkt het niet. En ik heb, zoals ik al zei, ook een erg gelukkige jeugd gehad die mij veel heeft bijgebracht. Alleen die ene persoon was rampzalig voor ons.

Wanneer hebt u Olivier Duhamel voor het laatst gezien?

Kouchner: Bij de begrafenis van mijn moeder, dat was onvermijdelijk. Mijn zoon is geboren in 2008, die heeft hij nooit gezien, hij heeft mij ook niet zwanger gezien, denk ik. Dat is het probleem, je geheugen werkt niet goed mee als je probeert na te gaan hoe het precies was voor opeens alles donker werd. Ik heb geprobeerd de werkelijkheid in kaart te brengen zoals ze was voor mijn wereld instortte. Dat heeft veel moeite gekost.

Incest kan in Frankrijk tot 30 jaar na de meerderjarigheid van het slachtoffer worden vervolgd, de daders kunnen 20 jaar gevangenisstraf krijgen. Onder andere door uw boek brak een debat los over de verjaringstermijn.

Kouchner: Een gevangenisstraf zou nu geen zin meer hebben, daar was ik ook niet op uit. Ik wil duidelijk maken dat de slachtoffers altijd het recht hebben om te spreken, hun hele leven. Misschien hebben zij vandaag de kracht niet, maar dat zal komen. Ook al zijn de feiten verjaard, het recht om te spreken kan niet verjaren.

Tegelijk denk ik niet dat die verjaringstermijn nog houdbaar is. Ik voel veel voor het idee dat incest een misdaad tegen de mensheid is op individueel niveau en dus niet kan verjaren. Een confrontatie tussen dader en slachtoffers lijkt mij ook goed. Het zou moeten beginnen met excuses.

Excuses?

Kouchner: Ja.

Die zijn nooit gekomen?

Kouchner: Nee, ook niet aan mijn adres, hij heeft mij nooit als slachtoffer gezien. Terwijl ik mijn moeder ben verloren door deze zaak. Ik heb de oplossing niet, maar ik denk dat er een nieuwe grote wet moet komen die alle kwesties rond misbruik regelt. Dat zal pas gebeuren wanneer de maatschappij er klaar voor is.

Onlangs is de leeftijd waarop legitieme seks kan plaatsvinden verhoogd naar 15 jaar, en tot 18 jaar wordt een slachtoffer van incest beschouwd als slachtoffer. Dat is een vooruitgang, maar waarom die grens van 18 jaar? Incest zou altijd verboden moeten zijn, instemming is in dit verband een absurde notie. Kinderen doen wat hun ouders zeggen, dat gaat zo in vertrouwensrelaties. Je kunt dus nooit zeggen: je hebt ermee ingestemd.

WIE IS WIE?

Olivier Duhamel: Geboren in 1950. Politoloog en grondwetspecialist, bekend van radio en tv. Gehuwd met Évelyne Pisier (van 1987 tot 2017). Stiefvader van Camille Kouchner en haar tweelingbroer ‘Victor’, die door hem seksueel werd misbruikt.

Évelyne Pisier: (1941-2017) Was politologe, professor publiek recht en auteur. Met haar eerste man, Bernard Kouchner, kreeg ze drie kinderen: Camille, Antoine en Julien. Huwde drie jaar na haar echtscheiding van Kouchner met Duhamel.

Marie-France Pisier: (1944-2011) Zus van Évelyne. Was een bekende actrice en regisseur. Bracht het seksueel misbruik naar buiten in de brede vriendenkring. Had daarna geen contact meer met haar zus.

Bernard Kouchner: Geboren in 1939. Arts, medeoprichter van Médecins sans Frontières, minister van Buitenlandse Zaken (2007-2010). Gehuwd met Évelyne Pisier van 1970 tot 1984.

Camille Kouchner: Geboren in 1975. Advocate. Publiceerde begin dit jaar de roman La familia grande, waarin ze de incest van haar stiefvader Olivier Duhamel (die niet bij naam wordt genoemd) aanklaagt.

Antoine (‘Victor’) Kouchner: Tweelingbroer van Camille, die vanaf zijn 14 jaar seksueel misbruikt werd door zijn stiefvader.