‘Vandaag staat de reputatie van de Europese Unie op het spel in de westelijke Balkan’

‘Een nieuw hoofdstuk vangt aan in de Balkanpolitiek, en in dat hoofdstuk is de Europese Unie een stuk minder prominent’, schrijft Jonathan Holslag (VUB).

De Europese Unie leek lange tijd zo succesvol dat sommigen gewag maakten van een Europees rijk. Rondom de Unie vormde zich een invloedzone, een ring van landen die van het zuiden van de Middellandse Zee via het Midden-Oosten en de Zwarte Zee loopt tot in Wit-Rusland. Maar over dat hele front wordt Europa nu op een ongeziene wijze gecontesteerd. Dat heeft weinig met de populariteit van de Unie te maken. In zowat de hele regio blijft Europa de uitverkoren partner en een gedroomde bestemming voor migranten. Nee, de belangrijkste verklaring is niet de afbrokkelende aantrekkingskracht, maar de beperking van Europa’s zachte en economische macht.

Zelfs dat is eigenlijk altijd zo geweest. Denken we maar aan de Joegoslavië-oorlogen in de jaren negentig. Zonder Amerikaanse militaire vergelding en zonder inschikkelijkheid van Rusland kon Servië ongestraft zijn ding doen. Idem tijdens de zogenoemde kleurenrevoluties, zoals de Oranjerevolutie in Oekraïne. De Amerikanen pookten het revolutionaire vuur op – de Russen lieten toen nog even betijen. Het was de Oekraïners in de eerste plaats om de NAVO en de Amerikaanse veiligheidsgaranties te doen, daarna pas om de Europese Unie.

Kortom, Amerikaanse dominantie en Russische terughoudendheid spaarden Europa. Dat had de mond vol van dure principes, maar was tandeloos als het op veiligheid aankwam. Bovendien slikte het die principes vaak snel in als het een beroep kon doen op de diensten van dictators. Denk maar aan de Arabische Lente. Een hele regio flirtte met democratie en schreeuwde om mensenrechten. De Europese Unie was amper ergens te bespeuren. De Lente draaide uit op een desillusie.

Vandaag staat de reputatie van de Europese Unie op het spel in de westelijke Balkan. Na de Joegoslavië-oorlogen was de EU daar uitgegroeid tot dé vredeshandhaver bij uitstek: met soldaten, maar ook met rechters, politieagenten en ontwikkelingsadviseurs, een hele bureaucratie streek er neer. De EU werd de patrones van de vrede in de Balkan, riep de leiders uit de regio rond de tafel en stelde geld en lidmaatschap in het vooruitzicht in ruil voor een gematigde politiek. Honderddertig ministeriële vergaderingen waren er sinds het einde van de jaren negentig, en er werd voor miljarden aan hulp uitgekeerd.

Op alle mogelijke manieren wordt nu aan dat pact getornd. Servië voert een almaar assertievere politiek en is opnieuw uitgegroeid tot een sterke mogendheid. De Kosovaren van hun kant zijn stelliger op hun onafhankelijkheid gaan staan. Het ene incident volgt nu op het andere tussen Pristina en Belgrado. Servië is ook de belangrijkste bondgenoot van de Republika Srpska, die nu meer dan ooit aanstuurt op de onafhankelijkheid van Bosnië-Herzegovina.

Drie factoren liggen aan de oorzaak van de moeilijkheden. Om te beginnen zijn de oude conflicten nooit volledig opgelost, ze werden onderdrukt. Toen ik enkele jaren door Bosnië en andere Balkanlanden reisde, benadrukten veel gesprekspartners dat er nog steeds tienduizenden kalasjnikovs onder matrassen verborgen lagen. Voorts zit Rusland in het offensief. De Russen ondermijnen het werk van de Europese Speciale Gezant, moedigen het nationalisme van de Serviërs aan en zien de kans schoon om hen nadrukkelijk op te nemen in de eigen Euraziatische invloedssfeer. Bovendien is de Amerikaanse aanwezigheid veel minder dwingend en dat zet andere regionale spelers aan tot nieuwe initiatieven: Rusland bijvoorbeeld, maar ook Turkije.

Het is onwaarschijnlijk dat de Russen een oorlog willen ontketenen in de Balkan, maar ze zetten het Westen maar wat graag in zijn hemd, zoals recent in de VN-Veiligheidsraad toen ze de westerse landen dwongen tot een milde resolutie over de Republika Srpska – of gewoon de weigering de Europese Speciale Gezant te erkennen. Rusland wil ook, zoals elders, zijn onderhandelingsmarge tegenover het Westen vergroten door te tonen dat het kan destabiliseren. Het wil in de westerse hoofdsteden de erkenning dat het een onontkoombare speler is – en niet alleen door te dreigen de aardgaskraan dicht te draaien.

Europa moet het allemaal ondergaan. Het heeft amper invloed op Moskou, en de Russen trekken wat de Balkan betreft ook goed op met China. Het Kremlin is zelfs geneigd om eerder Turkije te consulteren dan Brussel. Een nieuw hoofdstuk vangt aan in de Balkanpolitiek, en in dat hoofdstuk is de Europese Unie een stuk minder prominent.