Ex-IAEA-topman over de kerncentrale van Zaporizje: ‘Stel een gedemilitariseerde zone in’

De Fin Olli Heinonen, voormalig adjunct-directeur van het Internationale Agentschap voor Atoomenergie (IAEA), waarschuwt dat een uitval van het koelsysteem in de kerncentrale in het Oekraïense Zaporizja een ramp à la Fukushima kan veroorzaken.

U hebt bijna 30 jaar voor de IAEA gewerkt. Had u kunnen denken dat IAEA-inspecteurs een kerncentrale in oorlogsgebied zouden moeten bezoeken, zoals nu in de door Rusland bezette Oekraïense kerncentrale van Zaporizja?

Olli Heinonen: De IAEA is wel vaker op missie geweest in oorlogsgebied. Tijdens de oorlog tussen Iran en Irak halverwege de jaren tachtig, bijvoorbeeld. Er was ook een IAEA-missie naar Irak na de Golfoorlog, terwijl er nog gevechten aan de gang waren. In 1991 heb ik de Koerdische Autonome Regio bezocht, zonder enige steun van de VN, omdat de Iraakse president Saddam Hoessein op dat moment de controle over dat deel van Irak had verloren. En tijdens de oorlog in Joegoslavië (1991-2001, nvdr) waren er missies naar een kerncentrale aldaar. Het cruciale verschil met de situatie in Zaporizja is dat die kerncentrale in de frontlinie ligt. Militair gezien is de situatie in Oekraïne ernstiger. Ik hoorde dat er gisteravond weer beschietingen zijn geweest.

Heeft de IAEA een protocol voor zulke gevallen?

Heinonen: Het agentschap heeft procedures ontwikkeld op basis van ervaringen uit het verleden. We hebben trainingen gehad waarin we hebben geleerd wat we bij een aanval moeten doen, en hoe we met medewerkers van kerncentrales moeten communiceren als ze bedreigd worden en niet vrijuit kunnen spreken. Ik weet zeker dat de IAEA-inspecteurs niet zonder Russisch toezicht met het personeel van de Oekraïense kerncentrale hebben kunnen praten.

Oekraïne heeft de plannen van de kerncentrale in Zaporizja vermoedelijk op voorhand aan de IAEA gegeven?

Heinonen: Ik mag het hopen. Maar de meeste technische informatie bevindt zich in de kerncentrales zelf, net als de logboeken waarin het personeel elke dag een aantal parameters moet invoeren.

Deze kerncentrale kan niet veilig worden uitgebaat.

Wat ziet u als het grootste gevaar in Zaporizja?

Heinonen: Een uitval van het koelsysteem zou rampzalig zijn. Dat is wat in 2011 in het Japanse Fukushima is gebeurd door de tsunami. In Zaporizja zijn nog twee reactoren actief. Ook als ze nu worden stilgelegd, hebben ze nog maandenlang koeling nodig, omdat de temperatuur in reactoren zeer langzaam daalt. Zelfs de reactoren die al zijn stilgelegd, moeten nog worden gekoeld. De beschietingen in de buurt van Zaporizja kunnen in het ergste geval een stroomstoring veroorzaken. De gevechten zouden ook de levering van diesel voor de generatoren kunnen bemoeilijken. Ik kan me voorstellen dat het nu al moeilijk is om de voorraden op peil te houden. Het IAEA-rapport zal daar zeker meer duidelijkheid over geven.

Wat verwacht u van dit rapport?

Heinonen: Rafael Grossi, de directeur van de IAEA, liet na zijn terugkeer aan de pers grafieken zien met veel rode en gele cirkels en weinig groene. Het zal Grossi de nodige moeite kosten om de internationale gemeenschap uit te leggen dat deze kerncentrale niet veilig kan worden uitgebaat. Het is niet alleen een technische maar ook een politieke kwestie. Rusland wil de reactor als wapen en drukmiddel gebruiken vanwege de radioactiviteit, maar ook omdat de reactor elektriciteit blijft leveren aan Oekraïne. Oekraïne exporteert ook elektriciteit naar de EU. In 2020 bedroegen de inkomsten uit die export 280 miljoen dollar.

Wat moet er nu gebeuren?

Heinonen: Er zou het best een gedemilitariseerde zone komen, bij voorkeur op initiatief van de VN-Veiligheidsraad. Al zal Rusland daar wellicht zijn veto stellen. Maar Rusland krijgt hoe dan ook problemen met de handel in kernenergie. De Russische experts die nu in de kerncentrale van Zaporizja worden ingezet, zijn afkomstig van het staatsagentschap voor atoomenergie Rosatom. Dat bouwt kerncentrales in Iran, Turkije, Egypte, Bangladesh, India en China. Vorige week hebben Amerikaanse Congresleden opgeroepen om verdere beperkingen op te leggen aan de Russische kernenergiesector. Rusland kan niet helemaal in zijn eentje kerncentrales bouwen. Het koopt daar hoogtechnologische besturingssystemen en elektronica voor aan in Europa.

Na afloop van de missie blijven twee IAEA-inspecteurs in Zaporizja aanwezig. Is dat al eerder gebeurd?

Heinonen: Ja. De IAEA bleef van 1991 tot 2003 aanwezig in Irak, ondanks de gevechten en bombardementen. We hadden ook jarenlang inspecteurs in Iran en Noord-Korea. De meeste personeelsleden bleven telkens twee weken en werden dan afgelost. Soms moesten ze langer blijven omdat het moeilijk was om visa te krijgen.

Blijven de twee inspecteurs in Zaporizja ook twee weken?

Heinonen: Ik denk het wel. In ieder geval worden ze ter plekke afgelost, zodat aanwezigheid van de IAEA verzekerd is. Deze IAEA-medewerkers zullen optreden als ambassadeurs, ze zullen bijkomende informatie verzamelen, onverwachte gebeurtenissen melden en als informant ter beschikking staan van de Oekraïense regering.