Europees spreidingsplan voor asielzoekers in hogere versnelling?

Nu problemen aan de Griekse grens heropleven komen oude discussies zoals een spreidingsplan terug naar boven. Toevallig wil ook Eurocommissaris voor Migratie en Binnenlandse Zaken, de Zweedse Ylva Johansson, tegen eind maart een nieuw spreidingsplan voor asielzoekers. Maar lessen uit het verleden leren ons dat het geen gemakkelijke opgave wordt.

Afgelopen week zette Turks president Recep Tayyip Erdogan ‘de poorten naar Europa open’, waardoor meer migranten komen vast te zitten in het niemandsland tussen Griekenland en Turkije. De situatie zorgde voor verschillende oproepen voor een nieuw ad hoc spreidingsplan. Duits minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer riep bijvoorbeeld op tot een coalitie van lidstaten om minderjarige migranten uit Griekse kampen onderling te verdelen.

Ondertussen houdt Eurocommissaris Yvla Johansson consultatierondes bij de verschillende lidstaten over een nieuw Europees migratiebeleid. Daaronder valt eventueel ook een spreidingsplan, waarbij lidstaten migranten ontvangen uit landen aan de Europese buitengrenzen. Ze zou zo’n twintig lidstaten aan boord willen krijgen. Aanvankelijk werd voorzien dat het plan tegen eind maart zou landen.

België belooft zich alvast constructief en solidair op te stellen bij de onderhandelingen. Er is begrip voor de druk op de eerstelijnslanden, maar staatssecretaris voor Asiel en Migratie Maggie De Block (Open VLD) meent dat België al veel inspanningen heeft geleverd en momenteel niet de capaciteit heeft om extra asielzoekers op te nemen.

Eind vorig jaar stemde Open VLD nog tegen een resolutie om deel te nemen aan een vrijwillig spreidingsplan voor migranten die op de Middellandse Zee werden gered. Coalitiepartners CD&V en MR bevonden zich toen in de meerderheid die de resolutie goedkeurde.

In het verleden werd al geprobeerd om spreidingsplannen op poten te zetten, maar die zijn bezwaarlijk succesvol te noemen.

Dalende trend

Hoewel het Europees Parlement als sinds 2009 vraagt om een spreidingsplan, kwamen de eerste voorstellen er pas in 2015. De Europese Commissie kwam toen met twee spreidingsplannen in dezelfde maand op de proppen. In een eerste voorstel ging het om 40.000 migranten en in haar tweede voorstel over 120.000. Samen dus goed voor zo’n 160.000 migranten die over verschillende lidstaten verspreid moesten worden.

Daarnaast werd een ondersteuningsbudget van 6.000 euro per opgenomen migrant voorzien. Hoeveel mensen een lidstaat moest opvangen zou afhangen van verschillende factoren zoals het bbp, de inspanningen in het verleden of het bevolkingsaantal. Gaandeweg werden de opvangambities in dalende trend aangepast.

Loze beloftes

Een rapport van het European Court of Auditors (ECA) probeert die trend te verklaren. Ten eerste lapte het gros van de lidstaten de plannen aan hun laars. Lidstaten als Polen, Hongarije en Oostenrijk toonden zelfs helemaal geen engagement om asielzoekers op te nemen.

België ving ook niet het beloofde aantal van 3812 op en strandde in september 2019 op 1171. Volgens toenmalig staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) legde het spreidingsplan de verantwoordelijkheid vooral bij West-Europa.

Vandaag staat Francken nog steeds kritisch tegenover een spreidingsplan. Hervormingen moeten volgens hem kaderen binnen grotere hervormingen van het Europees asiel- en migratiebeleid. Zo wijst Francken op het probleem dat via transitmigratie veel migranten bij ons terechtkomen en onder de radar weten te blijven.

Daarnaast verdwijnt met een spreidingsplan de hefboom om de Dublinregels aan te passen. ‘De Dublinregels gelden momenteel maar voor 18 maanden en dat heeft nefaste gevolgen. Migranten reizen door, duiken vervolgens anderhalf jaar onder en vragen dan asiel aan. Ik wil dat die tijdslimiet verdwijnt’, vertelde Francken in september aan Knack.

Afbouw van ambitie

Van de eerste spreiding van 40.000 migranten werden er 7744 niet aan een lidstaat toegewezen. Bij het tweede plan werden 54.000 van de 120.000 naar de schoot van de EU-Turkijedeal verplaatst. Daardoor werden in realiteit slechts 2001 van die 54.000 plaatsen ingevuld. De twee afspraken brachten het aantal naar 98.256 migranten die verspreid moesten worden.

Zelfs het lagere streefcijfer werd niet gehaald. Onder meer door transitmigratie verdwenen asielzoekers die in aanmerking kwamen voor hervestiging van de radar. Verder kwamen asielzoekers pas in aanmerking voor het spreidingsprogramma wanneer ze uit een land komen waarbij de kans – hoewel dat per lidstaat verschilt – hoger is dan 75 procent om erkend te worden.

Andere spreidingsplannen

Later werd nog een vrijwillig tijdelijk spreidingsplan op poten gezet voor asielzoekers die gered werden op de Middellandse Zee. Toen namen vier landen het voortouw, maar hun warme oproep tot deelname lieten de meeste lidstaten links liggen.

De zet van Erdogan

Toen het in 2016 tot een akkoord kwam tussen de EU en Turkije over de vluchtelingenkwestie, kwamen meteen minder migranten aan op Griekse bodem. ‘De kern van de EU-Turkijedeal was dat een smak geld aan Turkije betaald werd om mensen tegen te houden’, vertelt Europaspecialist Hendrik Vos (Ugent) aan Knack.

Dat werkte ook, de illegale oversteken daalden drastisch. In februari 2020 kwamen er bijvoorbeeld 2.857 migranten in Griekenland aan, een schril contrast met de piek van 211.663 in oktober 2015. De overbevolking in de Griekse kampen bleef wel bestaan. In januari telden de Griekse eilanden nog 40.000 migranten, dat is zes keer zo veel als de opvangcapaciteit.

‘Toch hield de Unie zich niet aan de afspraken die buiten de kern vielen’, legt Vos uit. Naast de som van zes miljard om mensen tegen te houden kwam er van perspectief op toetredingsgesprekken of visaliberalisering weinig in huis. ‘Het is ook de vraag in hoeverre iemand ook echt in die beloftes geloofde’, aldus Vos. Nu Erdogan ‘de poorten naar Europa openzet’, ‘komt de deal als een boemerang terug in ons gezicht’, beweerde oud-secretaris-generaal van de NAVO Willy Claes maandag in De Afspraak.