Binnen een maand vinden er in Duitsland Bondsdagverkiezingen plaats. Eenmaal een nieuwe regering het daglicht ziet, trekt Angela Merkel na zestien jaar kanselierschap de deur achter zich toe. Knack sprak in Berlijn met Die Welt-journalist Robin Alexander over Merkels laatste jaren.
Met de Bondsdagverkiezingen in september komt er stilaan een einde aan het zestienjarige kanselierschap van Angela Merkel. In zijn nieuwe boek Machtverfall: Merkels Ende und das Drama der deutschen Politik ontleedt de Duitse journalist Robin Alexander (Die Welt) de laatste vier jaar van haar leiderschap. Het werk, dat bij vlagen leest als een duister-komische thriller en bol staat van de goed geïnformeerde details, beschrijft hoe Merkel zich in 2017 tegen alle verwachtingen in opnieuw kandidaat stelt. Maar wat het hoogtepunt van haar politieke carrière had moeten worden, eindigde in een coronacrisis en een onaantrekkelijke opvolgingsstrijd.
Merkel wilde eigenlijk in 2017 stoppen, maar deed toch verder. Wat gebeurde er?
Robin Alexander: Merkel wilde eigenlijk opstappen na drie termijnen in functie. Maar plotseling wint Donald Trump de Amerikaanse presidentsverkiezingen, iets wat in Duitsland voor onmogelijk werd gehouden. Niet veel later komt Barack Obama naar Berlijn om afscheid te nemen. De twee dineren drie uur in Hotel Adlon bij de Brandenburger Tor in het centrum van de stad. Daar spoort Obama Merkel aan om niet op te geven en de liberale wereldleider te worden. Maar dat is niet haalbaar voor Duitsland – het wereldleiderschap is een paar schoenmaten te groot. Trouwens, het past helemaal niet bij onze mentaliteit. In Duitsland heeft men om voor de hand liggende redenen al moeite met de realiteit dat wij het grootste en economisch sterkste land van de Europese Unie zijn. Maar Merkel volgt Obama’s advies. Zes dagen na deze overlegvergadering kondigt ze aan dat zij zich in september 2017 toch weer kandidaat zal stellen. Met succes.
Als Donald Trump en Angela Merkel elkaar in maart 2017 ontmoeten in het Witte Huis, is de spanning voelbaar.
Alexander: Inderdaad. Ze bereidt zich perfect voor op haar bezoek. Ze leest een interview uit 1990 met een jonge Trump in Playboy magazine. Ze herbekijkt delen van Trump’s televisieserie The Apprentice. En ze belt de Britse premier Theresa May om te vragen waarom zij en Trump elkaar eerder in de rozentuin van het Witte Huis de hand hebben vastgehouden – iets wat Merkel koste wat kost wil vermijden. Merkel ronselt ook een dozijn Duitse bedrijfsleiders om met haar mee te reizen, want Trump houdt van ceo’s.
Maar al deze inspanningen blijken tevergeefs. Trump onthult letterlijk dat hij en Merkel niets gemeen hebben, afgezien van zijn overtuiging dat ze allebei door Obama zijn afgeluisterd. Twee jaar later geeft ze een speech aan de Harvard-universiteit voor het grootste publiek dat zij ooit heeft toegesproken. Een toespraak op Amerikaans grondgebied waarin ze zonder hem te noemen afstand neemt van Trump. Zij heeft de liberale wereldleidersrol op zich genomen en probeert bijeen te houden wat Trump wil vernietigen, ook al zegt ze dat niet met zoveel woorden, natuurlijk.
Merkel is moe. Zowel politiek als fysiek.
Trump is na vier jaar moeten vertrekken en Obama’s vicepresident zit nu in het Witte Huis. Heeft Merkel ‘gewonnen’?
Alexander: Ze heeft Trump niet verslagen maar hem wel overleefd. En het Westen is gehavend maar niet gebroken. Merkel verdient daarvoor ook lof, al heeft ze er een prijs voor betaald. Al in 1998 liet zij doorschemeren dat ze vrijwillig de politiek wilde verlaten. Dat is niet gelukt. Merkel is moe. Zowel politiek als fysiek. De kuiltjes rond haar mond zijn sinds 2017 aanzienlijk verdiept en tijdens plechtigheden trilde ze meermaals heftig. De laatste twee jaar van haar kanselierschap zijn niet verlopen zoals zij van tevoren had gehoopt. Normaal gesproken gaan politici van haar statuur naar alle uithoeken van de wereld om uit te zwaaien en handjes te drukken, maar partijkrakeel en de coronacrisis hebben daar helemaal anders over beslist.
Merkels macht is nog nooit zo groot geweest als tijdens de coronacrisis, schrijft u, terwijl u uw boek tegelijkertijd de titel ‘Machtsverlies’ meegeeft. Waarom?
Alexander: De Duitse socioloog Niklas Luhman definieert macht als het vermogen om mensen in een sociale context dingen te laten doen die zij eigenlijk niet willen doen. De coronacrisis is daar een uitstekend voorbeeld van. De regering heeft mijn kinderen verboden naar school te gaan, heeft mijn vrouw gedwongen haar baan voor een jaar op te geven en heeft mij verboden mijn moeder te bezoeken. De regering heeft in de afgelopen 70 jaar nog nooit zoveel macht gehad. Tegelijkertijd moet Merkel, de machtigste persoon in het land, toegeven dat zij te machteloos is om een strengere coronakoers te volgen. Een zeer opvallende contrast.
U bent streng voor de Duitse corona-aanpak. Toch ging het Duitsland nog relatief goed af: het aantal besmettingen lag beduidend lager dan in de buurlanden, er waren veel ziekenhuisbedden en Merkel communiceerde zeer duidelijk. Zo erg was het toch niet?
Alexander: Dat klopt. Duitsland heeft zeker de eerste lockdown goed doorstaan. De maatregelen waren passend en Merkel heeft de boodschap duidelijk overgebracht. Maar we hadden ook een tekort aan mondmaskers en ander medisch materieel. Het Duitse testbeleid werd pas anderhalve maand na Oostenrijk ingevoerd. Daar komt nog bij dat onze vaccinatiecampagne een tijdlang achterliep op die van het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde staten – met een product dat overigens in Duitsland is ontwikkeld en in Puurs wordt vervaardigd. Dat had beter gekund. Waarom hebben wij het risico genomen om het Duitse bedrijf BioNTech te laten samenwerken met het Amerikaanse bedrijf Pfizer en niet bijvoorbeeld met het Franse bedrijf Sanofi? We hebben de controle uit handen gegeven en er tegen beter weten in van uitgegaan dat Joe Biden het exportverbod van Trump zou terugdraaien. Dat moet volgende keer beter.
Tegen de achtergrond van de coronacrisis ontvouwt zich een ware machtsstrijd in Merkels partij. Niet alleen over de coronacrisis, maar ook over het voorzitterschap van de partij en het kanselierschap.
Alexander: Inderdaad, ze kwamen allemaal samen. Merkel is al sinds 2017 op zoek naar een liberale, pragmatische en onsentimentele vrouwelijke opvolger. In eerste instantie wilde Merkel Ursula von der Leyen (voorzitter van de Europese Commissie, nvdr.) voordragen, maar ze liet dat idee al snel varen. Na de Bondsdagverkiezingen van 2017 stond Merkel onder druk en droeg ze het partijvoorzitterschap aan Annegret Kramp-Karrenbauer (AKK) over. Maar zij wilde een nieuwe wind laten waaien en betaalde daarvoor de prijs: Merkel stak haar geen helpend handje toe wanneer AKK voor de eerste keer in de moeilijkheden kwam. Ook voor haar is het einde verhaal.
En opeens is daar de coronapandemie. Reeds in de eerste weken van de coronacrisis zet Merkels traditionele bondgenoot en minister-president van Nordrhein-Westfalen Armin Laschet in op versoepelingen van de maatregelen. Dat kan Merkel niet smaken. Tegen alle verwachtingen in verschijnt de Beierse minister-president Markus Söder aan haar zijde. Markus Söder! De politicus die tijdens de migratiecrisis het grondrecht op asiel wilde opschorten en het grenshekken rond Duitsland bepleitte, is plots Merkels beste vriend. Het is de wereld op zijn kop. Samengevat: de Duitse christendemocraten weten al sinds 2017 dat Merkel zich niet herkiesbaar zou stellen. Maar de partij – waarvan de leider een van de machtigste personen in Europa is – slaagt er niet in dit op een ordelijke manier te organiseren.
Merkel haalde bijna altijd de angel uit het politieke debat nog voordat het kon plaatsvinden.
Merkel was gedurende haar hele carrière een crisismanager. Grote ideeën lijken niet aan haar besteed.
Alexander: Ze meent dat ze niet meer kan doen dan de overgang van de ene naar de andere tijdgeest in goede banen te leiden. Maar zij doet dat op zeer specifieke momenten, wat haar tot een radicaal reactieve politica maakt. Tijdens de staatsschuldencrisis werd zij het gezicht van het Europese bezuinigingsbeleid en vorig jaar creëert zij plotseling een coronaherstelfonds van 750 miljard euro. In 2010 verlengde ze de levensduur van kerncentrales om er een jaar later op terug te komen en er acht te sluiten. Een inhoudelijke rode draad valt daar niet uit op te maken. Op die manier haalde ze bijna altijd de angel uit het politieke debat nog voordat het kon plaatsvinden.
En dat was een doelbewuste strategie. Normaal gesproken proberen politici de mensen van hun kwaliteiten en partijprogramma te overtuigen. Merkel heeft daarentegen geprobeerd de kiezers van de andere partijen te sussen. Door linkse thema’s over te nemen, zoals de goedkeuring van het homohuwelijk of de invoering van het minimumloon, is zij daar ook glansrijk in geslaagd. Het jongste regeerakkoord tussen de christendemocraten en de sociaaldemocraten leest als het verkiezingsprogramma van die laatste, ook al heeft Merkels partij bijna 100 zetels meer. De Duitse journalist Alexander Osang schreef eens dat Merkels keuze voor de CDU was als het kiezen van een ijsje – een bijna triviale beslissing. De migratiecrisis heeft de grenzen van Merkels strategie aangetoond: plotseling was daar de radicaal-rechtse Alternative für Deutschland, een partij die allesbehalve slaapverwekkend is.
Voor velen is Merkels migratiebeleid – ‘Wir schaffen das‘ – verantwoordelijk voor het succes van de rechts-radicale partijen in Europa.
Alexander: We moeten vooral begrijpen wat er in die periode werkelijk is gebeurd. Eind augustus 2015 doet zich een zeer concrete situatie voor waarin ongeveer duizend migranten en vluchtelingen zich over de snelweg vanuit Boedapest in westelijke richting bewegen. Als gevolg daarvan belt de Hongaarse premier Viktor Orbán zijn Oostenrijkse ambtgenoot Werner Faymann om hem te vragen wat te doen: de groep tegenhouden of laten passeren? Faymann vreest dat de Hongaarse politie te hardhandig zou optreden en besluit Merkel bij de beslissing te betrekken. De twee denken dat het maar om een kleine humanitaire reddingsoperatie gaat en besluiten hen op te nemen. Maar ze hebben het verkeerd. Door de beelden van de gastvrijheid komen er een heleboel mensen naar Duitsland, waardoor de druk op de regering-Merkel aanzienlijk toeneemt.
Een paar weken later bereidde de Duitse regering alles voor – absoluut alles – om de grenzen te sluiten. De federale politie stond met helikopters paraat. Het bevel om tot actie over te gaan, ligt panklaar. Maar het wordt nooit verstuurd uit vrees voor reputatieschade. Met andere woorden, in tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, heeft Merkel nooit de grenzen geopend. Er was noch een debat in het parlement, noch een concreet besluit van de regering. Het was allemaal niet gepland. Het gebeurde gewoon. Merkel heeft echter nooit besloten om de grenzen te sluiten nadat de omvang van de migratiebeweging duidelijk was geworden. En omdat een herverdeling van de vluchtelingen in de Europese Unie in de praktijk mislukt, laat zij de Turkse president Recep Tayyip Erdogan het probleem oplossen.
Hoewel ze in het defensief zit, is de groene partij in Duitsland een pak populairder dan in veel andere West-Europese landen. Hoe komt dat?
Alexander: In Duitsland heerst een specifiek romantische opvatting over natuur, duurzaamheid en oorspronkelijkheid. Martin Heidegger, niet bepaald bekend om zijn linkse opvattingen, schreef vaak over de rol van de natuur in het bestaan. Of denk aan kunstenaar Joseph Beuys, medeoprichter van de Groenen, maar een paar jaar eerder actief voor de Actiegroep van Onafhankelijke Duitsers, die nationalisme en natuurbehoud combineerde. Bij de oprichting van de Groenen waren zelfs voormalige NSDAP-aanhangers betrokken die de gemeenschapszin van de Groene beweging aantrekkelijk vonden.
Bovendien hebben communistische partijen tijdens de Koude Oorlog nooit voet aan de grond kunnen krijgen in West-Duitsland. Zeker na de revolutie van 1968 was er voor veel voormalige radicaal-linksen geen concreet politiek aanbod meer. Zij verzamelen zich in vele groepen en bewegingen waarvan alle ideeën tien jaar later mislukkingen blijken te zijn. De Duitse Groenen bieden voor hen een soort re-integratiemogelijkheid. Dat zien we vandaag nog aan de enige groene minister-president in Baden-Württemberg, Winfried Kretschmann. Na ’68 was hij tien jaar maoïst, nu is hij overtuigd katholiek. Het resultaat: de Groenen zijn een links-liberale partij, maar trekken ook veel burgerlijk-conservatieve kiezers aan. In andere landen is die combinatie minder evident.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
