‘EU moet ngo’s die de democratie verdedigen financieel ondersteunen, ook in Hongarije’

‘De geschiedenis is nooit af, ook niet in Europa,’ schrijft Europarlementslid Kathleen Van Brempt. ‘Het moet voor CD&V toch bijzonder pijnlijk zijn dat haar Hongaarse zusterpartij overladen wordt met gelukwensen van Geert Wilders en Marine Le Pen.

Viktor Orbán zit weer stevig in het zadel met een score die hem de mogelijkheid geeft de grondwet te kneden in de richting van zijn geliefkoosde ‘illiberale democratie’. Dat er opnieuw gewag wordt gemaakt van verkiezingsfraude kan Orbán allicht niet deren. Volgens de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa was er nauwelijks sprake van faire verkiezingen omdat het hele debat gedomineerd werd door een door de overheid gecontroleerde pers. Andere waarnemers meldden dat er meer dan 80.000 stemmen spoorloos verdwenen uit het IT-systeem of dat er stemmen ‘gekocht’ werden.

Met échte democratie hebben de verkiezingen in Hongarije niet zo heel veel meer te maken. Precies daar moeten we ons in Europa grote zorgen over maken. Zowel in Hongarije als in Polen – maar de sentimenten leven ook in andere Europese landen – wordt de democratie uitgehold met het argument dat de kiezers daar nu eenmaal voor gekozen hebben.

We lijken stilaan vergeten te zijn dat democratie heel wat meer inhoudt dan verkiezingen organiseren. Precies om te verhinderen dat de zogenaamde ‘dictatuur van de meerderheid’ plots komaf maakt met fundamentele rechten en vrijheden – die onder meer ook minderheden beschermen – hebben democratische staten altijd ‘checks and balances’ in hun systeem ingebouwd. De scheiding der machten in de rechtsstaat maakt daar onlosmakelijk deel van uit. Het verleden heeft ons geleerd dat het omgekeerde van een rechtsstaat een dictatuur is, en hoewel we daar nog lang niet zijn, evolueren sommige Europese lidstaten wel die richting uit.

In Polen is het inmiddels al duidelijk geworden dat rechtspopulisten komaf willen maken met de scheiding der machten. Daar wil de regering het mogelijk maken dat rechters door politici worden benoemd en dat politici zich kunnen bemoeien met de samenstelling of de werking van de rechtelijke macht. Ook ngo’s en de media worden er aan banden gelegd. Het moet voor iedereen duidelijk zijn dat de democratie in gevaar is als politici voortdurend de onafhankelijke pers aanvallen in een poging elke kritische tegenstem monddood te maken.

In Hongarije wordt al een tijdlang de aanval ingezet op een ander essentieel onderdeel van de democratie, namelijk het middenveld. Een gezonde democratie heeft nood aan een krachtig middenveld dat niet enkel kan wijzen op tekortkomingen, misbruiken of wantoestanden, maar ook in actie kan schieten als overheden het nalaten om de fundamentele rechten en vrijheden van haar burgers te vrijwaren.

Zowel het klassieke middenveld, in de vorm van de vakbeweging, als recentere middenveldorganisaties zoals mensenrechtenorganisaties of burgerbewegingen zijn van uitzonderlijk belang in een democratische rechtsstaat. Het is daarom geen toeval dat de nieuwe despoten in Oost-Europa, maar ook de would-be despoten dichter bij ons er van dromen om die middenveldorganisaties aan de ketting te leggen. Vorig jaar stemde het Hongaarse parlement al een nieuwe ngo-wet die middenveldorganisaties die banden hebben met het buitenland, de mond wil snoeren. Onder meer de corruptiewaakhond Transparency International Hongarije, maar ook onderzoeksjournalisten en mensenrechtenorganisaties kunnen er rekenen op buitenlandse steun en worden dus geviseerd.

Wat het effect is van voortdurende druk op middenveldorganisaties kon ik onlangs merken toen ik in Istanbul de stakende werknemers van DHL Express Turkey aan het piket ging steunen. Een jonge vakbondsactiviste vertrouwde me toe dat ze alle dagen in angst leeft. Angst om opgepakt te worden en in een Turkse cel te verdwijnen. We moeten er ons goed van bewust zijn dat het viseren van middenveldorganisaties door autocratische leiders ons regelrecht naar dit soort angstcultuur leidt, ook in Europa. In Hongarije worden critici van het regime weliswaar niet in de cel gegooid, maar wel degelijk geweerd uit publieke functies.

Het is daarom de hoogste tijd dat we in Europa drastische stappen zetten om de democratie te verdedigen. Het is in de eerste plaats aan de fracties in het Europees parlement die hun steun verlenen aan het Poolse PiS of het Hongaarse Fidez – de Europese Conservatieven en Hervormers en de christendemocraten – om hun verantwoordelijkheid op te nemen, en niet telkens weer Europese maatregelen tegen de betrokken regeringen tegen te werken en die regeringen zelfs actief de hand boven het hoofd te houden. Het moet voor CD&V toch bijzonder pijnlijk zijn dat haar Hongaarse zusterpartij overladen wordt met gelukwensen van Geert Wilders, Marine Le Pen en Beatrix von Storch (AfD).

Het is ondertussen ook meer dan verbazingwekkend dat de EU de begrotingen van haar lidstaten monitort, maar blijkbaar niet de behoefte voelt om ook de naleving van de democratische rechtsstaat te monitoren. SP.A vindt dan ook dat er een jaarlijkse rapportage over de democratische gezondheidstoestand van de lidstaten moet komen. Die jaarlijkse test moet gebeuren door een Europese waakhond voor de democratie onder leiding van een Hoge Commissaris. De Belgische regering moet dringend het voortouw nemen om dergelijk instrument aan te kaarten in de Raad.

Als middenveldorganisaties zo’n belangrijke rol spelen in de democratie, waarom steunt Europa dan niet veel actiever ngo’s die de democratie, de rechtsstaat en de fundamentele vrijheden verdedigen? Bijvoorbeeld door hen behoorlijk te subsidiëren. Een voorstel in die richting werd maandagavond gestemd in de commissie burgerlijke vrijheden van het Europees parlement. In de resolutie van de sociaal-democratische rapporteur Claude Moraes stelt het parlement dat Europa nieuwe en effectieve manieren moet ontwikkelen om haar basiswaarden in de lidstaten te promoten en in het bijzonder de democratie, de rechtsstaat en fundamentele rechten.

Anders gezegd: Europa moet ngo’s die de democratie verdedigen financieel ondersteunen. Dat zou kunnen via een ‘Europees Waardeninstrument’, een belangrijke hoeveelheid geld waarmee ngo’s in de EU zowel structureel als projectmatig kunnen gesteund worden. Europa doet dat al voor ngo’s die de democratie ondersteunen buiten de Unie, het wordt de hoogste tijd dat we dat ook doen binnen de Europese grenzen.

Onze middenveldorganisaties zijn als de kanaries in de koolmijn; ze waarschuwen ons als de democratie dreigt te verstikken. Rechtse populisten willen die kanaries uithongeren, zodat ze ons niet meer kunnen waarschuwen. Wij moeten de moed hebben om die ngo’s alle middelen te geven om hun werk te kunnen doen. Die middelen moeten opgenomen worden in de nieuwe meerjarenbegroting van de Unie.

Als we er blijven van uitgaan dat de democratie verworven is, zullen we verkiezing na verkiezing merken dat autocraten via de dictatuur van de meerderheid stap voor stap alle grondrechten afbouwen.

De geschiedenis is nooit af, ook niet in Europa. Dat is dé les die we uit de bestendiging van de macht van Orbán moeten trekken. Precies door het middenveld slagkrachtiger te maken en zo de Europese burgers zelf te betrekken bij de verdediging van de democratische rechtsstaat, kan Europa een bondgenootschap aangaan met haar burgers. Als Europa vertrouwen heeft in een kritisch middenveld, kan omgekeerd ook dat middenveld vertrouwen hebben in de Unie.