Een unieke blik in de keuken van de Belgische Staatsveiligheid: ‘We willen de WhatsApps van deze wereld ook kunnen inkijken’

De Staatsveiligheid heeft de pers toelichting gegeven bij de bijzondere inlichtingenmethoden die ze gebruikt. Sinds enkele maanden is het wettelijk arsenaal van de dienst immers verder uitgebreid.

Sinds 2010 mogen de Belgische inlichtingendiensten zogenaamde ‘bijzondere inlichtingenmethoden’ (BIM) inzetten om informatie in te winnen.

In 2017 werd die toolbox nog verder uitgebreid, bijvoorbeeld met de mogelijkheid om fictieve identiteiten te gebruiken, of vervoers- en reisgegevens te vorderen van privébedrijven die vervoers- of reisdiensten aanbieden. De wetswijziging werd op 28 april 2017 in het Staatsblad gepubliceerd.

‘De uitbreiding van de BIM-wet betekent een stap voorwaarts voor de Staatsveiligheid’, zegt administrateur-generaal Jaak Raes. ‘We zijn beter gewapend. Onze kerntaak is informatie omzetten in inlichtingen met betrekking tot de interne of externe veiligheid van de staat. Denk aan terrorisme, extremisme, spionage, inmenging… Die info kunnen we bij openbare diensten opvragen, via menselijke bronnen verwerven, of met behulp van technische hulpmiddelen. Belangrijk om weten is dat er strikte controlemechanismen in voege zijn, die het evenwicht tussen veiligheid en privacy garanderen. Met name de BIM-commissie en het Comité I controleren op verschillende manieren onze inzet van bijzondere inlichtingenmethoden. Ik ken weinig ambtenaren die zo sterk worden gecontroleerd als de werknemers van de Staatsveiligheid.’

De inzet van BIM-methoden door de Staatsveiligheid vertoont een stijgende tendens: van 1132 methoden in 2014 (kostenplaatje: 245.000 euro) over 1271 BIMs in 2015 (209.000 euro) tot 1747 in 2016 (248.000 euro). Volgens Raes kan zijn dienst de precieze werking van de BIM ‘niet van naaldje tot draadje laten zien’ maar kan ze wel een ’tipje van de sluier oplichten aan de hand van een fictief voorbeeld’:

1. Zakid post op een online forum een bericht dat aanzet tot haat en het omverwerpen van de democratie. De Staatsveiligheid, die aanwezig is op het internet en zoekt naar problematische boodschappen, merkt het bericht op.
2. Via de serviceprovider krijgt de Staatsveiligheid het IP-adres van de computer die Zakid gebruikte om het bericht te posten. Met medewerking van de telecom-operator kan het IP-adres gelinkt worden aan Zakid. Nu beschikt de Staatsveiligheid ook over de geboortedatum en het adres van de man. Via open bronnen en allerhande databanken wint de dienst bijkomende informatie over Zakid in, zoals zijn telefoonnummer.
3. De Staatsveiligheid beslist om Zakid thuis te gaan observeren – dat kan zonder of met camera. Ze noteert wie het huis binnen- en buitenloopt. De observatie gebeurt vanuit een vaste observatiepost: een hotel in de buurt. Om de hotelkamer te boeken, gebruikt de inlichtingenofficier een fictieve identiteit. Hij doet zich voor als zakenman. Tijdens de observatie valt op dat Zakid een blauwe bestelwagen gebruikt.
4. Bij de telecom-operator vraagt de Staatsveiligheid lijsten met oproepen op van Zakids gsm. Opvallend is dat een buitenlands nummer vaak opduikt. Via geolocalisatie wordt duidelijk dat het toestel gelinkt aan dat buitenlands nummer waarschijnlijk toebehoort aan een persoon die bij Zakids thuis en in de blauwe bestelwagen is gespot. Ook het belverkeer van die persoon wordt gecheckt. Aan de hand van de belcontacten groeit de indruk bij de Staatsveiligheid dat ze te maken heeft met een haatpropagandist.
5. De Staatsveiligheid tapt de telefoon van Zakids kompaan. Niet alle gegevens worden uitgeschreven. De man kan geïdentificeerd worden als Mahmoud, geboren in Oslo.
6. Bij de Noorse inlichtingendienst vraagt de Staatsveiligheid bijkomende informatie over Mahmoud.
7. Op de blauwe bestelwagen wordt een baken (een tracker) geïnstalleerd. Ook wanneer de bestelwagen de landsgrenzen overschrijdt, kan de Staatsveiligheid de informatie van het baken blijven uitlezen.
8. Uit de informatie van het baken blijkt dat de bestelwagen regelmatig naar Nederland rijdt. De Staatsveiligheid neemt contact op met haar Nederlandse zusterdienst.
9. Wanneer Zakid in een Nederlandse stad een pakje gaat ophalen, gaat de Staatsveiligheid over tot inspectie van de bestelwagen, op een moment dat Zakid en Mahmoud niet aanwezig zijn. Ze vindt een USB-stick met daarop drie video-getuigenissen van zelfmoordterroristen.
10. Wat begon als een onderzoek naar extremisme wordt nu een terreuronderzoek. De Staatsveiligheid licht collega-diensten in: de Federale Politie, de militaire inlichtingendienst ADIV, het OCAD, de Noorse en Nederlandse collega’s, en de ministers van Binnenlandse Zaken en Justitie.

Modernisering van de Staatsveiligheid

In de marge van de persconferentie gaf Pascal Petry, adjunct-administrateur-generaal van de Staatsveiligheid, toelichting bij de moderniseringsplannen van de dienst: ‘Bedoeling van het project VSSE2021 is om via twee assen te moderniseren. In de eerste plaats willen we de groei beheersen – groei van beschikbare gegevens, van dreigingen, van het personeelsverloop.

Daarnaast zetten we in op specialisatie: waar onze werknemers vroeger misschien een beetje vanalles deden, leggen ze zich steeds meer toe op specialisaties. In het kader van project VSSE2021 zetten we ook een nieuw IT-systeem op poten. De benchmark daarvoor brengen we samen met Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk in kaart. Het behoefteplan wordt momenteel samen met vzw Smals ontwikkeld, die eeder al de kruispuntbank van de sociale zekerheid lanceerde. Het nieuwe IT-systeem heet ATLAS en moet klaar zijn tegen 2021. Daarnaast is er ook nog COSMOS, een soort tussentijds systeem. En in oktober valt de beslissing over een zogenaamde OSINT-zoekrobot (open source intelligence, het verzamelen van publiek beschikbare informatie, nvdr.), die we samen met de politie en de militaire inlichtingendienst aankopen.’

Volgens Petry is de strijd tegen terrorisme en extremisme vandaag nog steeds de absolute prioriteit van de dienst. ‘We hebben niet genoeg volk om alle andere dreigingen grondig op te volgen. Daarom hopen we om tegen 2021 de capaciteit van onze dienst te verdubbelen, van 600 naar 1200 man.’

Minister van Justitie Koen Geens steunt naar eigen zeggen die ambitie. ‘We moeten onze Staatsveiligheid inderdaad nog performanter maken, en op het niveau brengen van zusterdiensten in landen als Denemarken en Nederland (de Nederlandse AIVD telt zowat 1300 personeelsleden, nvdr.). We hebben nog een hele weg te gaan, maar ik zal er alles aan doen om hiertoe bij te dragen. Sowieso duurt het wel een hele tijd vooraleer nieuwe inlichtingenofficieren ook echt operationeel kunnen worden ingezet.’

Geens kondigde op de persconferentie een bijkomende provisie aan van 238.000 euro ‘om de Staatsveiligheid verder te ondersteunen’. Concreet moet het budget dienen om zesentwintgi nieuwe personeelsleden ’te omkaderen’ en de ‘multilaterale operationele samenwerking’ te betalen.

Op het hoofdkwartier van de Nederlandse AIVD is immers een operationeel platform opgericht waarin inlichtingenofficieren van alle deelnemende landen fysiek bij elkaar zitten en operationele inlichtingen met elkaar delen in de strijd tegen terrorisme. Waar dit zogenaamde Synapse-plaform initieel beperkt bleef tot bijeenkomsten van enkele dagen per maand, zijn de inlichtingenofficieren er inmiddels permanent aanwezig.

Van Brexit tot Hamburg-rellen

Administrateur-generaal Jaak Raes, intussen ruim drie jaar in dienst, gaf ook verdere toelichting bij een aantal actuele dossiers. Zo blijft de toegang tot versleutelde communicatie een uitdaging. ‘We willen de WhatsApps en Telegrams van deze wereld ook kunnen inkijken. Al zullen er altijd grenzen zijn aan wat een inlichtingendienst kan; ik ken mensen die de batterij uit hun gsm halen om zeker te zijn dat ze niet afgeluisterd worden.’

Hij ging ook in op de mogelijke gevolgen van de brexit voor de operationele samenwerking tussen België en het Verenigd Koninkrijk. Raes: ‘Ik heb onlangs een brief gekregen van mijn Britse collega van MI5, mee ondertekend door het hoofd van MI6. Ze beloven dat de brexit geen enkel verschil zal uitmaken in de manier waarop we met mekaar omgaan. Concreet? Af en toe volgen onze medewekers opleidingen in het Verenigd Koninkrijk. En de Britten worden hier in Brussel gebrieft over lopende operaties – vorige week is er nog zo’n operatie geweest maar daarover kan ik uiteraard niet in detail treden. Eind augustus komt mijn Britse collega trouwens naar Brussel voor een bilaterale uitwisseling. We zullen het niet enkel hebben over extremisme en terrorisme, maar ook over spionage, inmenging en andere dreigingen.’

De relatie met de Amerikaanse inlichtingendiensten is volgens Raes niet gewijzigd sinds Donald Trump aantrad als president. Raes: ‘Ik zie op dit moment geen verschil, maar de wereld is natuurlijk in verandering. Er komt een nieuwe Amerikaanse ambassadeur naar België, en we zien ook dat een aantal CIA-agenten in België vervangen zijn. Vast staat dat er aan de top van de Amerikaanse diensten wijzigingen zijn, maar dat zie je ook pakweg bij de Franse diensten. Dat is dus niet abnormaal.’

Met betrekking tot de gewelddadige rellen van linkse extremisten in de marge van de recente protesten tegen de G20 in Hamburg, zei Raes dat het thema tijdens Europese vergaderingen besproken was. ‘Maar op dat vlak zie ik in België weinig verontrustende tendensen.’

Met de persconferentie van vandaag wil de Staatsveiligheid naar eigen zeggen inzetten op transparantie. Ook een nieuwe website en een jaarverslag zijn op til. Het vorige jaarverslag dateert nog van 2011.