Eén jaar noodtoestand in Turkije: is er nog een plaats voor Erdogan in Europa?

Het Europees Parlement heeft het gehad met Turkije en zijn premier Recep Tayyip Erdogan. ‘Hoe krijg je uitgelegd dat elke min op je pensioen een plus is voor Erdogan?’

Op 20 juli 2016, vijf dagen na de mislukte staatsgreep, werd in Turkije de noodtoestand uitgeroepen. Die is ook vandaag nog van kracht. Op de vooravond van de ‘herdenking’ werden andermaal 7.349 ambtenaren van vijf ministeries ontslagen omdat ze banden zouden hebben met de Gülenbeweging.

De toon van de machthebbers is in dat jaar nog niet verzacht. Zo drong de Turkse premier Recep Tayyip Erdogan er onlangs nog op aan om de doodstraf, afgeschaft in 2004, weer in te roepen: ‘Ik teken onmiddellijk’.

Het Europees Parlement zette Turkije begin deze maand voor het blok. Erdogan krijgt nog twee jaar om de geplande grondwetswijzigingen in te trekken. Als hij ze toch omzet naar alleenheerschappij, worden de toetredingsgesprekken om het land in de EU te krijgen opgeschort. Er zijn verkiezingen in 2019, dat wordt de cruciale confrontatie. ‘De knelpunten liggen niet in het EP’, stelt de Nederlandse rapporteur Kati Piri (PvdA-S&D). ‘De meningsverschillen zijn uitgeklaard, van Groen tot de christendemocraten. Alle fracties scharen zich achter één standpunt.’

‘Het is de willekeur van elk autoritair bewind die tot onzekerheid leidt’. Joost Lagendijk kan het weten. Tot acht jaar geleden was de Nederlander in het EP verkozen voor GroenLinks. Daarna verkaste hij naar Istanboel, waar zijn huis staat en zijn vrouw leeft. Eind vorig jaar vertrok hij voor familiezaken naar Nederland. Bij zijn terugkeer werd hem de toegang tot het grondgebied verboden. Een reden is nooit opgegeven. ‘Officieel is mijn verblijfsvergunning niet in orde. Op geen enkele nieuwe aanvraag is gereageerd. Maar ik besef wel dat mijn columns in Zaman en Today’s Zaman niet direct de AKP-partij welgevallig waren’.

‘Dit is wel het slechtste rapport voor Turkije ooit’, vult Mark Demesmaeker (NVA-ECR) aan. ‘Hoe kun je aan de belastingbetaler uitleggen dat elke min op zijn pensioen of brutoloon een plus is voor Erdogan? Daar koopt hij dan rubberen kogels mee om de Gay Pride uiteen te schieten. De wortel en de stok die de EU hem altijd heeft voorgehouden voldoen niet. Het werkt niet, het zal nooit werken’.

Daar zijn Piri en Lagendijk genuanceerder in. Piri: ‘Vijf à tien jaar geleden werd er nog onderhandeld met de Koerden, maar ik kan niet ontkennen dat het sindsdien pijlsnel bergaf is gegaan. Maar de laatste verkiezingen, het referendum dat hij met de hakken over de sloot kon winnen, wijst uit dat hij vijf miljoen kiezers verloren heeft. Jongeren vooral’.

‘Hij is een fuik ingezwommen, en daar raakt hij niet meer uit’, aldus Lagendijk. Hij moet blijven winnen, of hij ligt er. Maar zijn angst neemt toe. Voor het eerst zijn er bij de verkiezingen overduidelijke aanwijzingen van fraude en knevelarij geweest. Dat verhoogt alleen maar de onzekerheid’.

Piri valt hem bij: ‘Over het algemeen kende Turkije eerlijke en open verkiezingen. Dat was bij het referendum dramatisch anders. De Opperste Kiesraad veranderde de geldigheid van stemmen nog tijdens de stembusgang. Niet-afgestempelde bulletins werden toch meegeteld. In ettelijke bureaus waren er meer stemmen dan mogelijk was. Er loopt nog altijd een klacht van de CHP (de kemalistische, republikeinse oppositiepartij, nvdr.) tot nietigverklaring. Het gerecht heeft nog niet de tijd gevonden ze te behandelen’.

‘Voor ons is de maat al langer vol. Turkije heeft geen plaats in de Unie’, zegt Demesmaeker. ‘Wij eisen dat de financiering van de pre-toetredingsgesprekken meteen wordt stopgezet. Weet je dat daar ruim 4,5 miljard euro is voor uitgetrokken ? En een derde van dat bedrag is geoormerkt als steun bij de hervormingen naar meer rechtsstaat en democratie. Ze zijn waarlijk goed bezig. We kunnen dat geld beter gebruiken om onze buitengrenzen te versterken.’

Ivo Belet (CD&V-EVP) is het met dat harde standpunt niet eens. ‘Beloftes moeten we nakomen. We kunnen dat geld beter niet aan de regering storten, maar investeren in de versterking van het middenveld, de ngo’s, de academische opleidingen. Die hebben het zwaar te verduren’.

‘Dat is maar al te maar’, zegt Demesmaeker. ‘Ik heb zopas nog een seminarie over de persvrijheid georganiseerd. Liefst 240 journalisten zijn gebroodroofd en veroordeeld tot boetes of gevangenis, als ze al niet zijn gemolesteerd of zelfs gedood’. Officiële cijfers van de Turkse Uitgeversvereniging (Türkiye Yeyincilar Bírligi, TYB) houden het bij 162 gevallen.

Maar het gaat veel verder, schrijft hun Groenboek Report on Freedom to Publish in Turkey June 2016-June 2017. Liefst dertig uitgeverijen zijn bij decreet gesloten, auteurs en redacteurs vervolgd voor ’terreur, belediging van de president, religieuze kritiek’. Het viel trouwens op dat bij de herdenkingsplechtigheden dit jaar Erdogan voor het eerst een religieuze factor toevoegde aan de samenzweerders: hij schold ze uit voor ‘ongelovigen’.

Het document van amper 25 bladzijden is één grote aanklacht tegen muilkorving van de vrijheid van meningsuiting, tot in het lachwekkende toe: ‘Louter verwijzingen naar filosofen als Camus, Althusser, Spinoza en Negri, werden als strafrechtelijk bewijsmatereiaal beschouwd in diverse rechtszaken tegen auteurs-journalisten’. Het gros ging natuurlijk naar de verwijdering en boekverbranding van zeker 135.000 werken uit scholen en bibliotheken, boeken die geassocieerd worden met de leerstellingen van Fethullah Gülen, de vroegere kompaan van Erdogan die nu in ballingschap leeft in Pennsylvania en van wie nooit bewezen is dat hij achter de vermeende coup zat.

‘Allicht zaten er nog aanhangers van Gülen in het leger’, stelt Lagendijk. ‘Maar heel wat andere ontevredenen hadden zich aangesloten. Erdogan verkiest alleen zijn versie te hanteren. Gülen en niemand anders’. Al rijzen er met het jaar steeds grotere twijfels. Mohammed Ayoob van het Center for Global Policy gelooft dat de echte organisatoren van de coup het hoofd van de geheime dienst (MIT), Hakan Fidan, en de stafchef van het leger, de tijdens de opstand enkele uren vastgehouden generaal Hulusi Akar, waren. ‘Zij hadden voorkennis en deden er niets mee’, schrijft hij.

De Nederlanse journalist en schrijver Erdal Balci gaat nog verder. Hij ziet een Raspoetin in Erdo?ans topraadgever Yigit Bulut. Hij acht hem verantwoordelijk voor de zelfvernietigende ommezwaai die Erdogan gemaakt heeft naar het waanidee van een Euraziatisch Groot-Turkije. Het verklaart de toenemende hang van Erdogan naar het rijk van de Ottomanen, en de complottheorieën waaraan hij steeds meer geloof hecht. Balci ziet in Bulut de kwade genius die Erdo?an heeft aangepraat dat er een (westerse) rentelobby bezig is om Turkije te ondermijnen. Geen van beiden gelooft dat inflatie de rente opdrijft. Erdogan ging zo ver dat hij de iets beslagener minister van Economie ontsloeg omdat hij rechter in de leer was.

Maar daarmee vervreemdt Erdogan zowat iedereen van hem en zijn politiek. De EU, de NAVO, de Arabische grootmachten, Rusland, de helft van zijn eigen bevolking. Het was een gouden ingeving van CHP-leider Kemal Kiriçdaroglu om net als de gematigd Koerdische partij HDP (van wie intussen twaalf verkozenen in de gevangenis zitten) weg te blijven van de ‘spontane’ massaherdenkingen.

De CHP organiseerde daarentegen een mars in 23 dagen van Ankara naar Istanboel voor ‘gerechtigheid en democratie’, voor scheiding tussen gerecht en politiek, voor veroordeling van de ‘controlled coup’. ’20 juli was een burgerlijke coup’, durfde Kiriçdaroglu openlijk te verkondigen. Sterker: ‘Er is misbruik gemaakt van 15 juli, de coup van 20 juli was opgezet door de machthebbers’. De AKP durfde niet in te grijpen, en liet begaan. Tot haar zure verrassing daagden meer dan een miljoen mensen op om het herstel van de rechtsstaat te eisen, en wees een eigen onderzoek uit dat 76 procent van de Turken vinden dat er geen recht meer heerst in hun land.

‘Dat is één van de meest trieste ontwikkelingen. De kwaliteit van de diensten is de dieperik ingegaan’, zegt Lagendijk. ‘Zeker in het onderwijs is dat rampzalig, ook al omdat atavisten het curriculum aan het herschrijven zijn, zowel de geschiedenis als de wetenschap. De schrapping van de evolutieleer is maar het topje van de ijsberg’.

‘De bron van de huidige wetteloosheid zit hem in de onnodige verlenging van de noodtoestand’, klinkt het bij Piri. ‘Ik vrees dat die pas na de invoering van de nieuwe grondwet in 2019 zal opgeheven worden. Maar dan is de dictatuur een feit en zijn alle banden met Europa doorgeknipt’.

Of Turkije 2019 haalt, is betwistbaar. Ayoob ziet onheilspellende parallellen met het jaar 1980, toen het leger voor zijn derde staatsgreep stond. ‘Ook toen was er een politieke impasse door diepe verdeeldheid in de bevolking. Het leger zat, net als nu, op de wip. Erdogan heeft met hulp van Gülen getracht het leger te onderwerpen met geruchtmakende processen over al dan niet bedachte putschpogingen. Het ging dan om Ergenekon en Voorhamer, waarbij honderden officieren en topkaders veroordeeld werden’.

‘Maar na de breuk met Gülen in 2013 heeft de AKP een knieval voor het leger gemaakt, en zijn vrijwel alle straffen weer ongedaan gemaakt. Erdogan heeft daarna grote flaters begaan. Hij brak de vredesgesprekken met de Koerden eenzijdig af. Hij mengde zich in het Syriëconflict, tegen de wil van het leger. Vanaf midden 2015 zijn de terreuraanslagen door IS en PKK hand over hand toegenomen. In februari dit jaar schafte hij het verbod op de hoofddoek in het leger af. Ik acht de kans op een nieuwe coup niet denkbeeldig’.

Lagendijk en Piri geven ander voedsel aan die onrust. ‘De achilleshiel van Erdogans ambities is de middenklasse’, zegt Piri. ‘Zijn populariteit stoelde op de snelle creatie van dat maatschappelijk segment. Armen verwierven vlug een betere status, konden hun kinderen degelijk onderwijs laten volgen. Maar de economie laat het nu afweten, trager dan verwacht, maar dat is aan kunstingrepen te wijten’.

‘Hij klampt zich nog vast aan de steeds kleinere kring van zakenlui die een decennium lang geprofiteerd hebben van de groei’, denkt Lagendijk. ‘Grote ondernemers, ik denk aan de bouw, hebben er baat bij dat Erdogan aan het roer blijft, anders zijn ze pot van de overheid kwijt. Maar steeds meer oudere bedrijven dringen aan op afschaffing van de noodtoestand en opheffing van de polarisering in de maatschappij. Dat is een kritisch gewicht’.

Piri gaat daarin mee: ‘Om de welvaart te verzekeren is eerlijke rechtspraak nodig. Alleen dan zijn handel en investeringen gewaarborgd. Maar dat is niet meer het geval’.

De munt, de lira, is inderdaad meer dan de helft van zijn waarde kwijtgespeeld. En er is de voorbije tien jaar kwistig gestrooid met leningen in dollar en euro. Die moeten in vreemde valuta worden terugbetaald, terwijl de inkomsten uit fel gedevalueerde lira bestaan. Dat moet mislopen, de internationale kredietbeoordelaars (Moody’s, Fitch, S&P) hebben de Turkse waardepapieren tot rommel gedevalueerd. Toch blijft Erdogan doorgaan met goedkope leningen te verstrekken, ook aan kleinere bedrijven.

‘Dat is een nepoplossing’, stelt Lagendijk. ‘De rekening zal spoedig gepresenteerd worden, en dan is het hek van de dam als de middenklasse beseft dat haar winsten danig op het spel staan’. Kiriçdaroglu heeft nog olie op het vuur gegooid. ‘De meritocratie, loon naar verdiensten en inzet, bestaat in Turkije niet meer’.

Is er een rechtstreeks verband met de voortschrijdende islamisering van het land? Lagendijk kijkt bedenkelijk. ‘Ik hou niet van dat woord. Ik zou eerder spreken van een toenemende conservatieve wending, je ziet het in de media, in de afsluiting van Wikipedia, de aanhouding van een tiental verdedigers van de mensenrechten, onder wie de directeur en de voorzitter van Amnesty International; de sociale druk op vrouwen en alcoholdrinkers. Turkije is wereldkampioen in het afsluiten van twitteraccounts, en vraagt op twee landen na het meest om informatie over de gebruikers.

Essentieel is een binnenlandse tegenstelling. Het achtergebleven Anatolië tegen het Europagerichte westen, het toeristische zuidwesten (dat zijn hele handel heeft zien instorten, vorig jaar met 30 procent) en Koerdisch Turkije. Stad tegen platteland. Geen toeval dat in de volksraadpleging de grootste steden Istanboel, Ankara en Izmir tegen Erdogan stemden.

Misschien de grootste blunder die Erdogan heeft begaan is die met zijn militaire bondgenoten. Onder sterke Amerikaanse druk werd een levering van Chinese raketten nog afgezegd, omdat het staatsbedrijf ondanks het embargo ook aan Iran wapens had geleverd. Maar nu gaat Erdogan een stap verder. Hij heeft in juni een principeovereenkomst bereikt met Rusland voor de levering van het gesofisticeerde S-400 raketafweergeschut. Een deal van 2,5 miljard dollar. Twee batterijen worden binnen het jaar geleverd, twee andere worden daarna in Turkije gebouwd, met overdracht van de Russische knowhow.

Er is natuurlijk een maar. Poetin heeft geen lening willen verstrekken voor de uitvoering van het contract. Turkije zelf zegt dat het op zoek is naar een alternatief voor de Patriot-luchtafweer, die in 2015 door de VS, Duitsland en Nederland niet meer toegestaan werd aan Turkije (al zijn er nog altijd Spaanse en Italiaanse installaties in het land, onder NAVO-beheer).

Het probleem van de NAVO is dat de S-400 niet combineerbaar is met de Westerse afweersystemen. Natuurlijk blaast Erdogan warm en koud. Hij heeft tegelijk een akkoord afgesloten met Eurosam, een Frans-Italiaans consortium, voor de uitbouw van een raketafweersysteem (SAMP/T-Aster 30).

Maar tussendoor scheldt hij Europa opnieuw de huid vol en jent hij de Duitse NAVO-eenheden. Op 14 juli verbood hij een bezoek van Duitse militairen aan de NAVO-luchtmachtbasis Konya. Wellicht speelde het verbod om een minister te laten optreden bij de coup-herdenking in Duitsland (en Nederland) een rol. Eerder al was de toegang tot de grote basis Inçirlik Duitsland ontzegd – waarop de Bundeswehr prompt zijn legereenheden naar Jordanië overbracht. Turkije gaat nu door als een onbetrouwbare NAVO-partner.

Tegen beter weten in blijft Lagendijk optimistisch. ‘De stuiptekkingen van Erdogan zijn alleen uitstel van executie. De gulle uitdeling van leningen kun je maar één keer doen. Het tekort op de begrotingsbalans zal ontieglijk groot zijn. Ik denk dus dat hij zal proberen om toch met de EU tot een vergelijk te komen. Als je vandaag door Istanboel struint, zie je al hoeveel winkels er dicht of leeg staan. Een overeenkomst zal via de tolunie moeten gebeuren. Die is dringend aan modernisering toe. De lidstaten moeten zich daarover nog buigen. Ik ben maar voor één ding bang. Dat de democratie het slachtoffer wordt van wederzijdse belangen: economische voor Turkije, strategische voor Europa’.

‘Het parlement moet nù alles inzetten op het behoud van onze normen en waarden’, vindt Piri. ‘De Raad is veel te voorzichtig. Al tijdens de eerste onderhandelingen lieten sommige lidstaten – Frankrijk, Oostenrijk – verstaan dat er niet meer inzat dan een verdiept associatie-akkoord. Maar we moeten elkaar geen Liesbeth noemen. Turkije glijdt af naar een dictatoriaal regime.’