Duitsland: wordt het succes van de extreemrechtse AfD overschat?

© Belga
Kamiel Vermeylen

De verkiezingsuitslag in Duitsland betekent een ware aardverschuiving in het partijpolitieke landschap van onze oosterburen. Niet alleen halen de Union (CDU/CSU) en de SPD de slechtste verkiezingsuitslag sinds 1949, bovendien wordt de AfD de eerste extreemrechtse partij in het parlement na de Tweede Wereldoorlog met meer dan twaalf procent van de stemmen.

De verkiezingen die gisteren in Duitsland plaatsvonden, hebben het politieke landschap door elkaar geschud. De kleine partijen hebben een voor een gewonnen, terwijl de grote regeringspartijen zware verliezen hebben geleden. Maar is het verlies voor Bondskanselier Merkel wel zo groot? En wordt de overwinning van de Alternative für Deutschland overschat? Over wat de verkiezingsuitslag in Duitsland nu daadwerkelijk betekent, gaat nog lang gediscussieerd worden. Punt is dat er geen eenduidige analyse is en dat ze op verschillende manieren kan worden geïnterpreteerd.

De coalitie tussen de CDU van Bondskanselier Angela Merkel en de Beierse CSU van Horst Seehofer verliest 8,6% in vergelijking met 2013. De derde regeringspartij, de sociaaldemocratische SPD van Merkels uitdager Martin Schulz verliest 5,2% en klokt af op 20,5%.

Pyrrusoverwinning van Merkel?

De Union zag een klein miljoen van haar kiezers in 2013 ditmaal naar de Alternative für Deutschland verhuizen. Een kleine anderhalf miljoen kiezers verhuisde zelfs naar de liberale FDP, een duidelijke afstraffing van Merkels beleid. Door de invoering van minimuminkomen, de legalisering van het homohuwelijk en vooral haar vluchtelingenbeleid heeft Merkel de rechterflank van het politiek spectrum opengelaten. Daar hebben de AfD en de FDP danig van kunnen profiteren.

De afgelopen jaren zat het er vaak bovenarms op tussen Angela Merkel en CSU-voorzitter Horst Seehofer. Die laatste zag door zijn deelstaat Beieren enorm veel vluchtelingen via Oostenrijk het land binnenkomen. Hij deinsde er niet voor terug om Merkels soloslim te bekritiseren en eiste meermaals een bovengrens voor het aantal vluchtelingen dat Duitsland jaarlijks mocht binnenkomen. Merkel heeft het vluchtelingenbeleid rechts laten liggen, is de consensus. Seehofer verloor met zijn partij in Beieren om en bij de tien procent in vergelijking met 2013. Ondertussen heeft Seehofer de samenwerking met de CDU opnieuw in vraag gesteld, iets wat hij tijdens de vluchtelingencrisis ook luidop deed.

Merkel is en blijft dé politica van het land, en ze steekt er met kop en schouders bovenuit.

Anderzijds blijft de Union soeverein de grootste partij van het land. Ze verliest inderdaad een pak stemmen, maar we mogen niet vergeten dat ze in 2013 een van de beste verkiezingsresultaten uit haar geschiedenis behaalde. Bovendien verschillen de huidige resultaten niet bijzonder veel van haar verkiezingsoverwinningen in 2005 en 2009.

Het feit dat Merkel na twaalf jaar als Bondskanselier en een woelige regeerperiode nog steeds een derde van de Duitse kiezer van haar koers weet te overtuigen, is al een enorme prestatie op zich. 64% van de Duitsers is nog steeds tevreden van haar werk. Merkel is en blijft dé politica van het land, en ze steekt er met kop en schouders bovenuit.

Niettemin lijkt Merkel het signaal van de kiezer al wel te hebben begrepen. Meteen na ed verkizingsuitslag zei Merkel dat ze de illegale migranten sneller wil terugsturen, dat de migratieroutes moeten worden gecontroleerd en dat er een betere bewaking van de buitengrenzen moet komen. Merkel blijft echter wel bij haar standpunt dat de opvang van de oorlogsvluchtelingen een gerechtvaardigde politieke keuze was.

Zware dobber voor de SPD

Voor de SPD liggen de kaarten duidelijk anders. De partij dacht met voormalig voorzitter van het Europese Parlement Martin Schulz het witte konijn te hebben gevonden. Voorspelden de peilingen in januari van dit jaar nog een overwinning van de verbeten sociaaldemocraat, dan ziet de situatie er vandaag een pak minder rooskleurig uit. De SPD haalt met een ruime twintig procent van de stemmen haar slechtste verkiezingsresultaat ooit. Enkel in de deelstaat Nordrhein-Westfalen blijft de partij haar mannetjes taan.

Een cesuur is dat weliswaar niet. De partij is nooit helemaal kunnen herstellen van de klap die ze in 2009 kreeg. Toen verloor ze een kleine tien procent, een verlies dat ze nadien niet meer heeft kunnen goedmaken. De slechte resultaten van de SPD liggen eerder in de lijn van het zware weer waar sociaaldemocratie in de Europese Unie in verkeert. De klassieke sociaaldemocratische recepten volstaan voor de kiezer niet meer om de huidige politieke vraagstukken aan te pakken. De derde weg is voor de sociaaldemocratie vooral de foute weg gebleken. Stemde in 1998 nog 49% van de arbeiders voor de Duitse sociaaldemocraten, bedraagt dat aandeel nu nog slechts 23%.

De Derde Weg is voor de sociaaldemocraten vooral de foute weg gebleken

De SPD kiest dan ook wijselijk voor een oppositiekuur, naar eigen zeggen omdat ze niet wil dat de Alternative für Deutschland de grootste oppositiepartij wordt. De realiteit doet echter anders aan. De SPD is sinds het Bondskanselierschap van Merkel al tweemaal zwaargewond uit een Grote Coalitie gekomen. En ook de FDP verdween na een zwart-gele samenwerking in 2013 onder de kiesdrempel. Merkel is er steeds in geslaagd om haar coalitiepartner bij de volgende verkiezingen te decimeren. Nu ze aan haar laatste ambtstermijn zal beginnen, kan de SPD het zich niet permitteren om in 2021 nogmaals het onderspit te delven. De extreemlinkse Die Linke heeft de SPD reeds opgeroepen om een gemeenschappelijk oppositiefront te vormen.

Schulz toonde zich gisteren in een debat met de partijvoorzitters een slechte verliezer. Hij schreef zijn verkiezingsnederlaag vooral toe aan de politieke tactiek die Merkel heeft gevoerd. Volgens Schulz is heeft Merkel het debat over de wezenlijke en belangrijke zaken voor de Duitse toekomst bewust ontlopen. Schulz meent bovendien dat dat het succes van de AfD mee verklaart.

De voormalige voorzitter van de SPD, Sigmar Gabriel heeft tactisch gezien de beste keuze gemaakt naar aanloop van de verkiezingen. Hij zette een stap opzij voor Schulz, maar kon minister van Buitenlandse Zaken worden omdat Frank-Walter Steinmeier het Bondspresidentschap van Joachim Gauck (CDU) heeft overgenomen. De huidige minister van Werk, Andrea Nahles, wordt de fractievoorzitter van de SPD in de Bondsdag.

AfD breekt partijlandschap open

De Alternative für Deutschland vallen de Bondsdag via de voordeur binnen. De partij behaalt 12,5%, een stijging van een kleine acht procentpunten. De Alternative für Deutschland, tijdens de campagne aangevoerd door de bonte Alexander Gauland en Alice Weidel, is de eerste extreemrechtse partij die na de Tweede Wereldoorlog in de Bondsdag trekt.

Dat betekent uiteraard een cesuur voor het Duitse partijlandschap dat hierdoor verder is gefragmenteerd. Zowel langs de linkerzijde als de rechterzijde van het politieke spectrum zijn er nu drie ‘grote’ partijen vertegenwoordigd. Voor het eerst sinds 1949 zes partijen in het parlement zijn vertegenwoordigd. In die zin is het Duitse politieke landschap ietwat genormaliseerd. Alle stromingen en partijfamilies die in de meeste West-Europese lidstaten zijn vertegenwoordigd, hebben nu ook hun weg gevonden in het Duitse parlement.

Dat het intreden van de AfD een Wende betekent in de geschiedenis van de Duitse politiek staat dus buiten kijf. Maar of de partij ook daadwerkelijk van een klinkende overwinning mag spreken, blijft een onbeantwoorde vraag. De partij zette de afgelopen twee jaar uitdrukkelijk in op het vluchtelingenbeleid van de regering, waarbij ze de boude uitspraken niet schuwde. Wetende dat Duitsland de afgelopen twee jaar meer dan een miljoen vluchtelingen heeft opgevangen, valt de uitslag van de AfD in vergelijking met bijvoorbeeld het Front National in Frankrijk of de PVV in Nederland best mee.

De uitslag van de AfD is een cesuur in de Duitse geschiedenis, maar valt gezien het grote aantal vluchtelingen niet enorm hoog uit.

Uit de analyse van de verkiezingsuitslag blijkt nogmaals dat de AfD vooral als protestpartij fungeert. In Duitsland stemt ongeveer 63% procent van mensen uit overtuiging op een bepaalde partij. Maar bij AfD ligt die verhouding helemaal anders. Zestig procent stemt net uit ontevredenheid met andere partijen voor de AfD.

Vooral in voormalig Oost-Duitsland, en zeker in Sachsen, scheert de AfD wederom hoge toppen. De partij wint er maar liefst 15,6% ten opzichte van 2013. Opvallend is dat in Oost-Duitsland de immigratie net het laagst is. De verdeelsleutel die Duitsland hanteert bij de herlocatie van vluchtelingen is immers gebasseerd op het aantal inwoners per en het bruto binnenlands product van een deelstaat.

De AfD heeft veel kiezers kunnen afsnoepen van de Union en van de SPD. Bovendien heeft de partij een klein anderhalf miljoen mensen die in 2013 niet naar de stembus gingen, weten te mobiliseren. Opvallend is ook dat de AfD vooral arbeiders en werklozen heeft weten te overtuigen. Nochtans vaart de partij ook op sociaaleconomisch vlak een erg rechtse koers. n Oost-Duitsland heeft de AfD vooral stemmen kunnen afsnoepen van Die Linke die daar gezien de geschiedenis van de DDR traditioneel erg sterk stonden.

Dat geeft aan dat de partij voornamelijk heeft kunnen surfen op actuele vluchtelingencrisis, iets wat haar voorzitter Frauke Petry na de verkiezingsuitslag ook meteen aangaf. ‘We hebben nog geen solide basis die uit overtuiging op ons stemt, wat een van onze zwaktes is. We moeten dringend werk maken van een inhoudelijk waardenconservatief partijprogramma om ons in het partijlandschap op lange termijn te verankeren’, aldus Petry, die eerder al heeft aangegeven dat ze in 2021 mee in de regering wil. De andere Duitse partijen hebben echter al meermaals aangegeven niet met de AfD in zee te willen gaan.

Petry heeft ondertussen uit het niets aangegeven geen deel te willen uitmaken van de AfD-fractie in de Bondsdag. Petry ligt al langer op ramkoers met de extreemrechtse vleugel van de partij, waaronder Gauland, Björn Hocke en André Poggenburg. Petry wil de partij vooral salonfähig maken voor een breder publiek om in de toekomst te kunnen samenwerken met de Union en de FDP. De extreme uitlatingen van de extreemrechtse partijtop maken dat echter erg moeilijk, beseft ook Petry. Een opmerkelijke evolutie. In 2015 maakte Petry samen met de radicaalrechtse Der Flügeleen Rechtsrück, waardoor voormalig partijleider Bernd Lucke andere oorden opzocht en de meer gematigde partijleden met Weckruf 2015 probeerde mee te krijgen. Ook nu zou Petry een gelijkaardige oproep doen aan de leden, melden Duitse media. Vraag is dus of de AfD zich intern op de rails krijgt nu het deel uitmaakt van het Duitse Parlement.

Een breder inhoudelijk programma en een relatief gematigd discours vormen voor de Alternative für Deutschland een van de grootste uitdagingen voor de toekomst, zeker nu ze in de Duitse Bondsdag zullen zetelen. De andere voorzitter, Jörg Meuthen, heeft reeds aangegeven dat de partij op een constructieve manier oppositie zal voeren. Gauland zei meteen na de verkiezingsoverwinning echter dat het niet de taak was van de AfD om met constructieve voorstellen over de brug te komen. Bovendien gaf hij aan dat de partij Angela Merkel de komende jaren zal opjagen. Eerder eisten Gauland en consorten al dat Merkel vervolgd moest worden voor haar gevoerde vluchtelingenbeleid.

Liberale FDP scheert opnieuw hoge toppen

De liberale FDP keert na de abominabele verkiezingsuitslag van 2013 terug in de Bondsdag. Dat succes heeft het vooral te danken aan de campagne die voorzitter Christian Lindner heeft gevoerd. Naast de populaire Wolfgang Kubicki in Schleswig-Holstein, heeft de FDP amper uitgesproken charismatische en eloquente figuren.

Lindner heeft zijn rol als partijvoorzitter met verve opgenomen. Maar liefst 42% van de FDP-kiezers hebben aangegeven dat ze zonder de voorzitter voor een andere partij hadden gekozen. 70% van haar kiezers is er zelfs van overtuigd dat de partij zonder Lindner geen kans zou hebben gemaakt. Lindner heeft tevens het vluchtelingenbeleid van Merkel streng bekritiseerd en heeft de rechterflank van Merkel dus ook voor een aanzienlijk deel ingenomen. Zoals hierboven reeds vermeld, zijn er een kleine anderhalf miljoen kiezers van de Union naar de FDP zijn overgestapt.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content