Vijftien jaar nadat president Poetin voor het eerst narcotica bestempelde als ‘een bedreiging van de nationale veiligheid’, is de tol van de war on drugs in Rusland torenhoog. Het is vandaag een van de weinige landen waar het aantal hiv-patiënten stijgt.
Het is zondagavond, rond tien uur. Het moment waarop Rusland haar meest geliefde en gerespecteerde sterren onder de lakens schuift en haar meer obscure exemplaren uitspuwt. Onder een boom in Marino, een buitenwijk van Moskou, breekt een helder gele vlek de duisternis. Het is Ezhi’s haar.
Voor de verdwaalden is haar kapsel een herkenningspunt. Maar wat nog belangrijker is, is dat het de naad vormt tussen zij die Rusland weer groot willen maken en zij die niet in dat plaatje lijken te passen.
‘Geloof me, de keuze tussen een hiv-geïnfecteerde naald en geen naald is snel gemaakt.’
Ezhi deelt injectienaalden uit aan heroïnegebruikers. Ze maakt deel uit van het Andrey Rylkov-schadeverlagingsteam, een mobiele groep activisten die nachtelijke projecten organiseert in de omgeving van Moskou om drugsverslaafden te bereiken. Het zijn sessies van om en bij de drie uur, waarin het team zich verplaatst naar gebieden waar de verslavingsgraad het hoogste ligt.
Iedereen kan bij hen terecht voor gratis condooms, injectienaalden, hiv-tests of opiumblokkers, maar ook voor een gesprek of een boek uit de mini-bibliotheek.
Voor Ezhi is dit niet zomaar een job, het is een noodzaak. Zij kent als geen ander de hoge prijs die een Russische junkie betaalt voor zijn of haar verslaving. ‘Geloof me, de keuze tussen een hiv-geïnfecteerde naald en geen naald is snel gemaakt. Stel je voor dat je de ergst mogelijke pijn voelt over je hele lichaam maar dat je ondertussen iets binnen bereik hebt om die pijn meteen te doen stoppen. Zou jij twijfelen?’
Strafbaar
Enkele jaren geleden kocht Ezhi een shot heroïne van haar seropositieve dealer. Omdat hij enkel nog gebruikte naalden had, ging Ezhi naar de apotheek om een steriele injectienaald te kopen.
‘Ik had geld, maar de apotheker zag dat ik een drugsgebruiker was en weigerde me te helpen. Dat is nu eenmaal het beleid van sommige apotheken hier. Deze situatie, om het zachtjes uit te drukken, is onaangenaam. Als ik niet zelf nog een gebruikte spuit had gehad, had ik zonder twijfel die van de hiv-geïnfecteerde dealer gebruikt’, vertelt ze.
Het aantal gekende patiënten met hiv in Rusland stijgt met ongeveer tien procent per jaar. In 2016 had het land al meer dan een miljoen geregistreerde hiv-patiënten. Rusland wordt geconfronteerd met de grootste hiv-epidemie in Europa, met voorsprong. Ongeveer de helft van de infecties zou het gevolg zijn van intraveneus drugsgebruik, met heroïne als meest populaire drug.
En toch lijkt het erop dat de Russische regering niet bereid is op een effectieve manier het probleem van de grootschalige heroïne-afhankelijkheid aan te pakken. Voor programma’s om de gezondheidsschade te beperken is er geen overheidssteun, therapie via methadon is verboden en verslaving is een strafbaar feit.
Ezhi is al vijf jaar aan de slag als sociale medewerker bij de Andrey Rylkov Foundation. Deze organisatie pleit voor een hervorming van het drugsbeleid om de verspreiding van hiv tegen te gaan en gebruikers een meer menselijk leven te geven. Er werken ongeveer twintig mensen werken voor de ngo. ‘We delen elke avond ongeveer vijfhonderd injectienaalden uit, dat geeft u een idee van hoeveel mensen hier heroïne gebruiken.’
Sterk en krachtig
Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991 ging Rusland door een verwarrende periode, vaak beschreven als the wild nineties. Nieuwe vrijheden zoals grensoverschrijdende handel en reizen leidden tot een explosie in drugsgebruik en mensenhandel.
De Afghaanse opiumhandel, die meer dan negentig procent van alle heroïne wereldwijd omvat, maakte van de Russen de grootste groep gebruikers ter wereld. Volgens het meest recente International Narcotics Control Strategy Report is het aantal verslaafden sinds de val van de Sovjet-Unie in de regio maar liefst negen keer groter geworden.
De verwerping van het communisme liet een enorme ideologische kloof achter, die vandaag steeds meer wordt opgevuld met meer traditioneel Russische waarden. De mix van nationalisme, meestal met een anti-westerse smaak, en de conservatieve interpretaties van de orthodoxe kerk, leidt, volgens het Global Drug Policy Observatory, tot het barse drugsbeleid van Rusland.
De meeste mensen zien ons als beesten. Ze vinden ons verwend omdat we volgens hen niet willen meedraaien in het systeem.
Het feit dat het Kremlin westerse liberale waarden actief als een bedreiging voor het land ziet, zorgt er volgens de organisatie voor dat eventuele voorstellen voor meer progressieve drugswetten onmiddellijk van de tafel worden geveegd. Daardoor zijn ook preventieve maatregelen onder hiv-kwetsbare groepen, zoals drugsgebruikers, onbestaande.
‘Rusland wil sterk en krachtig zijn. Drugsgebruikers of een hiv-epidemie passen niet in dat beeld. De overheid lijkt het hele probleem te willen negeren omwille van een ideaal. Wanneer ze het niet negeren, proberen ze het op te lossen met woede. Uit onmacht, net als een klein kind,’ legt Ezhi uit.
‘De meeste mensen zien ons als beesten. Ze vinden ons verwend omdat we volgens hen niet willen meedraaien in het systeem. Ze zien een verslaving niet als een klinische aandoening, maar geloven dat we slechte mensen zijn – criminelen die verdienen om te lijden.’
Voorschrift
De Andrey Rylkov Foundation beschikt over een busje, dat wordt gebruikt als een mobiel mini-ziekenhuis. Maar meestal staan de sociale werkers op straat met niets meer dan een warme jas, goede schoenen en een paar plastic zakken gevuld met materiaal om uit te delen. Dat is precies hoe het vanavond gaat.
Het vriest buiten, maar Ezhi lijkt daar geen moeite mee te hebben. Sommige mensen kennen haar, anderen niet. Ze vraagt aan iedere voorbijganger of die al dan niet gebruik heeft gemaakt van een opiaatblokker. Die cijfers houdt de ngo bij om aan buitenlandse sponsors voor te leggen.
Een opiaatblokker is een medicijn in een klein flesje dat kan worden ingespoten wanneer iemand een overdosis heeft genomen. Het blokkeert opiaten voor veertig minuten. ‘In Rusland kun je het alleen op voorschrift krijgen, maar in noodgevallen is er uiteraard geen tijd om dat af te halen en zal die persoon hoogstwaarschijnlijk sterven. Door het medicijn preventief te verdelen hebben we vorig jaar meer dan 318 levens gered.’
Bleke huiden, blauwe handen
Mensenrechtenadvocate Anna Kinchevskaya is van mening dat de Russische regering de verspreiding van hiv en aids net probeert in te tomen door drugsgebruik strafwettelijk te bestrijden. De wet maakt het mogelijk om iemand onder invloed van gelijk welke drugs tot vijftien dagen op te sluiten. Wanneer men wordt betrapt met een kleine dosis drugs bij zich kan de straf oplopen tot drie tot acht jaar.
Voor een Russische drugsverslaafde staat een gevangenisstraf vaak gelijk aan de doodstraf. Mensen met hiv of aids die tuberculose in de gevangenis oplopen, hebben slechts een kleine kans om te overleven. ‘Ik heb bijna al mijn vrienden verloren, ze zijn allemaal gestorven,’ zegt Ezhi. Ze is nu tweeëndertig.
Rusland moet begrijpen dat de gevangenis geen alternatief is voor drugsgebruik.
‘Ik ken nog twee vrienden van vroeger. Een van hen is twee weken geleden vrijgekomen uit de gevangenis. Hij is hiv-positief en worstelt met zijn gezondheid.’
Volgens Global Fund Russia manager, Sandra Irbe, resulteert de massale opsluiting van drugsgebruikers in een gevangenisbeeld waarbij zeventig procent van de gevangenen drugsgebruikers zijn. Het gaat vaak om erg jonge mensen, die meestal nog afhankelijker worden van heroïne in de gevangenis.
‘Rusland moet begrijpen dat de gevangenis geen alternatief is voor drugsgebruik. Geschikte rehabilitatie, psychosociale begeleiding, reïntegratie in de maatschappij zijn alternatieven voor drugsverslaving’, zegt ze.
De gezichten van de nacht dragen minder trots. Angst heerst, bleke huiden en blauwe handen vervangen de trotse lichamen die zich in het zonlicht tonen.
Sommige mensen passeren drie keer voordat ze oogcontact met Ezhi durven maken.
Van een afstand herkent Ezhi Gaidar. Ze begroeten elkaar vriendelijk en Ezhi geeft hem een stuk of vijftig spuiten. Gaidar is regelmatig ‘klant’. Hij verdeelt de spuiten aan mensen die zelf niet naar Ezhi kunnen geraken.
‘Voor een zwanger meisje in de buurt is het moeilijk voor haar om naar ons te komen omdat ze bang is opgepakt te worden door de politie. Als drugsgebruiker kan je de straat niet veilig oversteken. In de jaren negentig was het zo goed als onmogelijk om naar een apotheek te gaan zonder opgepakt te worden.’
‘De situatie is beter vandaag, maar het gebeurt nog steeds. De politie wachtte ons toen echt op, ze stonden op de uitkijk, elke nacht. We wisten het. Dus het was gebruikelijk om één spuit met vijf mensen te delen. Liever dat dan een leven in de gevangenis.’
Depressie en meer drugs
De criminalisering van en het stigma rond drugsgebruik leiden ertoe dat drugsgebruikers ondergronds worden geduwd. Daardoor krijgen ze moeilijk toegang tot gezondheidszorg die aan hun specifieke behoeften voldoet.
‘Heroïnegebruikers hebben complexe problemen. Zonder hulp zien velen geen uitweg meer, met depressie en meer drugsgebruik tot gevolg. De meeste drugsgebruikers zijn bang’, legt Ezhi uit terwijl ze de ogen om haar heen analyseert. ‘Ze vragen geen hulp en gaan zelden naar de dokter. In werkelijkheid hebben ze er zelfs geen toegang tot.’
Svetlana, een van de drugsgebruikers, is daar een voorbeeld van. Het is een geestige, net uitziende dame en moeder van twee kinderen. Ongeveer een jaar geleden had ze te kampen met een trofische zweer op haar enkel. Ze consulteerde een chirurg in de polikliniek in Moskou, waar elke behandeling haar werd geweigerd vanwege haar hiv-besmetting.
‘De chirurg vroeg me of ik aan chronische ziekten leed. Toen ik hem vertelde dat ik hiv had, stuurde hij me meteen weg. Hij wou er niet eens naar kijken’, vertelt Svetlana.
We hebben een officieel beleid inzake de absolute niet-acceptatie van drugsgebruik.
Een beetje later steelt Saïd de show. ‘Ik wil stoppen met heroïne’, schreeuwt hij terwijl hij een groot kruis met zijn armen maakt. Hij leeft samen met iemand met hiv en vreest dat hij besmet is. Hij verkiest de donkere straten van Marino om te weten te komen of zijn leven zal veranderen boven een centrum van de overheid. Als hij besmet is, zal hij het snel weten. Een quick test werkt namelijk in enkele minuten.
Voor een test plaatsvindt, hebben de medewerkers eerst een praatje met de persoon die getest wordt. ‘We vertellen hen dat het niet het einde is en dat we hen kunnen helpen om toegang te krijgen tot medicatie. We zien het gewoon als een ziekte, als elke andere ziekte, een ziekte die je moet behandelen. Als wij ons sterker voelen, voelen zij zich niet zo zwak. Wij nemen een andere positie in dan de officiële,’ zegt Ezhi.
‘De psychologische bijstand in de overheidscentra maakt mensen zwakker. De medewerkers daar kennen het milieu niet.’
In de straten lijken mensen hun lot gemakkelijker te accepteren. Positieve of negatieve resultaten, de reacties zijn hetzelfde. Geen tranen, geen hysterie. Niets zoals u zou verwachten van iemand die net gediagnosticeerd wordt met wat door velen gezien wordt als een van de meest verschrikkelijke ziektes van de eeuw. ‘Deze mensen hebben allemaal familieleden en vrienden met hiv, het is niet zo ver van hen verwijderd.’
Het overheidscentrum waar mensen getest of behandeld kunnen worden, houdt geen rekening met de levensstijl van mensen met heroïneverslaving. ‘Als je verslaafd bent aan heroïne, moet je eerst een shot krijgen om iets anders te kunnen doen. Het vinden van drugs kan soms uren duren en tegen het moment dat je naar het centrum komt, is het gesloten’, legt Ezhi uit.
Haar stem klinkt stil en bezorgd als ze vertelt dat haar hiv-positieve vriend, die twee weken geleden uit de gevangenis is ontslagen, geen behandeling krijgt. ‘Ik hoop dat het goed gaat met hem’, zegt ze met ongeloof.
Een ander probleem is dat een vereiste voor het krijgen van een officiële behandeling vaak de onthouding van drugs is. Vanwege het gebrek aan rehabilitatieprogramma’s of substitutiebehandeling is dit nagenoeg onmogelijk voor de meeste drugsgebruikers. Na de annexatie van de Krim in 2014 werd de methadonbehandeling van 800 Oekraïense verslaafden onmiddellijk stopgezet. Drie maanden later waren twintig van hen gestorven aan een overdosis.
Sommige van de heroïnegebruikers vanavond maken ook duidelijk dat onthouding niet is waar ze naartoe willen. Voor hen is drugs een onderdeel van hun leven en ze willen gewoon in de Russische samenleving meedraaien zonder te worden gediscrimineerd.
‘Het feit dat ik vroeger heroïne gebruikte heeft me geen slechtere persoon gemaakt. Integendeel, voor mij persoonlijk gaf het me inzicht in wat ik nog niet kon begrijpen. Ik heb het leven van beide kanten gezien en ik bleef altijd trouw aan mijn waarden en idealen’, zegt Ezhi.
Veel van de drugsgebruikers hebben het gevoel dat de regering het probleem van het groeiende aantal hiv-patiënten onder drugsgebruikers negeert in de hoop dat de twee problemen elkaar zullen oplossen.
Zij gelooft dat mensen die geen drugs gebruiken, denken dat er maar één soort verslaafde is, de slechte crimineel die zijn of haar leven verspilt. ‘Ik ken veel mensen die niet zo zijn. Het is belangrijk dat anderen zich realiseren dat we allemaal verschillend zijn. Iedereen heeft een kans nodig.’
‘Als je de constante angst voelt om gearresteerd te worden en een arts weigert je te helpen, is het niet alsof je ooit opnieuw hulp zal zoeken. Je zal je probleem op een of andere manier zelf aanpakken. Dit resulteert in een enorm sterftecijfer van hiv-geïnfecteerde drugsgebruikers. Om heroïnegebruikers te bereiken, dient de overheid sociale niet-gouvernementele organisaties te ondersteunen. Dit is nu eenmaal een situatie die schreeuwt om een persoonlijke aanpak,’ zegt Ezhi.
Maar de overheid ondersteunt geen organisaties op het gebied van hiv-preventie. In plaats daarvan startte het Kremlin in 2016 met het bestempelen van deze ngo’s als foreign agents – onbekwame buitenlandse organisaties die het niet waard zijn om te vertrouwen. Op 29 juni 2016 werd de Stichting Andrey Rylkov ook bestempeld als foreign agent.
Veel van de drugsgebruikers hebben het gevoel dat de regering het probleem van het groeiende aantal hiv-patiënten onder drugsgebruikers negeert in de hoop dat de twee problemen elkaar zullen oplossen.
‘Ik kan alleen maar raden waarom dit op staatsniveau stil wordt gehouden. We hebben een officieel beleid inzake de absolute niet-acceptatie van drugsgebruik’, zegt mensenrechtenadvocate Anna Kinchevskaya. ‘De staat kiest voor straf in plaats van steun en blijft deze mentaliteit aanhouden, zelfs al is het duidelijk dat het niet werkt. Misschien vinden ze het moeilijk om te herkennen dat ze een fout hebben gemaakt.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
