‘De Britten moeten zorgen dat hun land niet in de afgrond glijdt’

Door de chaos rond de brexit willen Poolse en Hongaarse eurosceptici in de Europese Unie blijven, stelt de Nederlandse EU-kenner Caroline de Gruyter vast. ‘Ze halen voordeel uit alles wat hun goed uitkomt. De rest lappen ze aan hun laars.’

Caroline de Gruyter, die in Noorwegen woont, is Europa-correspondent voor de Nederlandse krant NRC Handelsblad. Ze heeft meerdere boeken geschreven over de Europese Unie en haar werk werd meermaals bekroond.

Onderhandelaars van de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk hebben een overeenkomst bereikt over de brexit. De Britse premier Theresa May krijgt daarvoor heel wat kritiek, zeker binnen haar eigen Conservatieve Partij. Waarom zijn de brexiteers zo boos?

Caroline de Gruyter: De hele brexitkwestie is begonnen als een conflict binnen de tory’s. De Conservatieve Partij heeft altijd een vleugel gehad die uit de EU wilde. In 2016 wilde toenmalig premier David Cameron die mensen het zwijgen opleggen door het brexitreferendum te organiseren. Dat is hem niet gelukt, waarna hij ontslag moest nemen.

May, die zelf een Remainer is, wil niet zomaar uit de EU stappen: dat zou volgens haar tot veel chaos leiden. Zij wil dat de Britten gedeeltelijk toegang blijven hebben tot de interne Europese markt. Maar dan zou het VK zich wel aan de regels moeten houden die voor alle lidstaten gelden. En die regels worden in Brussel bepaald, waar de Britten geen invloed meer zouden hebben op de besluitvorming. Volgens sommige conservatieven zou het VK daardoor een soort kolonie van de EU worden. Helemaal ongelijk hebben ze niet – maar dat hadden ze van bij het begin moeten beseffen. En zo zijn we terug bij af.

In de gegeven omstandigheden heeft ze de best mogelijke deal in de wacht gesleept.

Boris Johnson, de voormalige minister van Buitenlandse Zaken, heeft een harde brexit geëist. Is dat mogelijk?

De Gruyter: Of je het nu leuk vindt of niet: in onze wereld is alles met alles verknoopt. Opmerkelijk genoeg beginnen ze dat in veel Europese hoofdsteden nu pas te beseffen, door de brexit. De EU regelt hoe het Europese continent – en daar hoort het VK bij – functioneert. Als je je uit de EU wilt terugtrekken, valt je luchtvaart stil en kun je geen elektriciteit meer opwekken. Neem Euratom (een organisatie die zich bezighoudt met de vreedzame toepassingen van kernenergie, nvdr): de Britten stellen vast dat de levering van nucleair materiaal stopt als ze uit de EU stappen, waardoor kankerpatiënten niet meer bestraald kunnen worden en kerncentrales niet meer zullen werken.

Het was de natte droom van de brexiteers om opnieuw de volledige controle over hun land te krijgen. Nu ontdekken ze, tot hun eigen frustratie, dat dat onmogelijk is. En als ze het toch zouden proberen, zouden Britse bedrijven veel schade ondervinden. Het zou decennia duren om daarvan te herstellen.

Er zijn anders kapers op de kust. De Amerikaanse president Donald Trump wil een vrijhandelsakkoord met het VK sluiten.

De Gruyter: Ja, áls er heel wat Europese regels verdwijnen. De Britten zouden dan Amerikaanse chloorkippen in de rekken van de supermarkt vinden en een hard Amerikaans kapitalisme moeten ondergaan. Dat willen de meeste mensen niet.

Er is wel een harde kern van brexiteers die daarop hopen, types die in hedgefondsen investeren en baat hebben bij een extreem kleine overheid en een bijna onbestaande welvaartsstaat. Als dat gebeurt, zal het VK een keiharde fiscale concurrentiestrijd voeren met de EU. Over zo’n scenario moeten we ons zorgen maken.

Dit weekend zullen de Europese leiders het brexitakkoord bekrachtigen op een EU-top. Is er nog veel onderhandelingsruimte?

De Gruyter: De EU is een rechtsstaat. Veel regels zijn na moeizame onderhandelingen tot stand gekomen. Als een land wil meedoen met het Europese wetenschappelijke onderzoek of de interne markt, moet het zich aan alle regels houden. Sta je één land een uitzondering toe, dan zal ook de rest dat binnen de kortste keren eisen. Een week later zou de Unie niet meer bestaan. Daarom is de EU tot nu toe weinig flexibel geweest in de onderhandelingen. De Europese onderhandelaars hebben dat, tot hun grote frustratie, almaar opnieuw moeten uitleggen. Een aantal brexiteers geloofden – en dat beweerden ze ook tijdens hun campagne – dat ze in de interne markt konden blijven zonder zich aan alle regels te moeten houden. Dat gaat dus niet.

Zal het Britse parlement het akkoord op zijn beurt goedkeuren?

De Gruyter: Het zou me niet verbazen. In de EU blijven zou de beste optie voor de Britten geweest zijn. Maar in de gegeven omstandigheden heeft Theresa May de best mogelijke deal in de wacht gesleept. We mogen haar niet onderschatten. Op dit moment is de Britse politiek een complete chaos, met bloedhonden die vechtend met elkaar over straat rollen. De enige stabiele factor is de premier. Zij doet niet mee aan de bangmakerij van beide kampen, ze probeert zich gewoon te concentreren op een leefbaar compromis. De EU staat achter haar, en langzamerhand krijgt ze ook in haar thuisland meer steun.

Wat denkt het sociaaldemocratische Labour van de deal?

De Gruyter: Labour houdt zich op de vlakte, omdat die partij erg gespleten is tussen Remainers en Leavers. Voorzitter Jeremy Corbyn wil vooral de tory’s van de troon stoten. Daarom wil hij een oorlog in zijn partij vermijden en spreekt hij zich niet echt uit over de brexit. Dat is behoorlijk cynisch.

In veel Europese landen zijn er eurokritische regeringen aan de macht. Toch is er nergens sprake van een referendum over het EU-lidmaatschap. Hoe verklaart u dat?

De Gruyter: De dreiging van Donald Trump en de Russische president Vladimir Poetin speelt een rol, maar het komt ook door de problemen die de brexit veroorzaakt. In veel landen kijken ze vol afgrijzen naar hoe de brexit verloopt. In Nederland taant de invloed van hen die de EU willen verlaten. Ook de extreemrechtse Oostenrijkse regeringspartij FPÖ wil niet meer uit de Unie stappen.

Door de brexit is de EU populairder geworden?

De Gruyter: Een meerderheid van de Britten was vrij lang voor Leave. Dat begint nu enigszins te veranderen: als er op dit moment een nieuw referendum zou worden gehouden, zou Remain het halen. Veel Britten bestuderen voor het eerst wat de impact is van de EU, iets wat ook in België en Nederland te weinig gebeurt. Mensen zien de EU als iets dat ‘er gewoon is’, iets waar ze over kunnen klagen – zonder te weten wat de Unie echt doet.

In sommige Britse kranten is er een omslag aan de gang. Ze onderzoeken eindelijk wat de toegevoegde waarde is van Euratom of het Europese ruimtevaartprogramma. Bovendien stellen die kranten vast: de beslissingen in en over die instellingen worden helemaal niet genomen door niet-verkozen technocraten, zoals vaak beweerd wordt, maar door hun eigen leiders.

Het is vreemd dat we nu pas aandacht hebben voor die problematiek, want Zwitserland en Noorwegen worstelen er al lang mee. Die landen horen niet bij de EU, en toch moeten ze op allerlei vlakken met Europa samenwerken – omdat ze hun problemen op hun eentje niet opgelost krijgen. Daardoor zijn ze net minder soeverein.

Wat als er een nieuw brexitreferendum komt?

De Gruyter: Het zou me verbazen als het zover zou komen. Ik ben sowieso geen fan van referenda over dit soort thema’s: de partij met het meest emotionele verhaal wint doorgaans. Bovendien hébben de Britten zich al uitgesproken. Het heeft weinig zin om hen dat opnieuw te laten doen. En wat als Remain wint? 40 à 45 procent van de Britten zal nog altijd voor Leave zijn. Die mensen zullen – niet onterecht – het gevoel hebben dat hun brexit gestolen is en dat ze belogen zijn.

Als deze deal het niet haalt, zullen er waarschijnlijk nieuwe verkiezingen komen. Labour zou die wellicht winnen. Maar dat zou weinig oplossen, want de sociaaldemocraten weten ook niet hoe ze de brexit willen aanpakken. Nu moeten de Britten vooral realistisch zijn en zorgen dat hun land niet in de afgrond glijdt.

In een recente column beweerde u dat landen als Polen en Hongarije hun verzet tegen de EU slimmer aanpakken dan het VK. Wat bedoelde u daarmee?

De Gruyter: Ze blijven in de EU, en halen voordeel uit alles wat hun goed uitkomt, zoals de landbouwsubsidies. De dingen die ze niet leuk vinden, lappen ze aan hun laars. Wat kan de EU daar uiteindelijk tegen doen? Zo wil Oostenrijk geen volledige kinderbijslag geven aan mensen uit een ander land. Die zaak zal voor het Europees Hof komen, en Oostenrijk zal hem waarschijnlijk verliezen. ‘Dat probleem zullen we dán wel oplossen’, zo redeneren de Oostenrijkers. Ondertussen kunnen ze opscheppen dat ze voor hun volk gevochten hebben.

Hebben zulke landen een overkoepelende strategie? Willen ze de EU van binnenuit hervormen? Of omverwerpen?

De Gruyter: Ze willen minder Europa. Maar hun uiteindelijke doelstelling is erg onduidelijk, net zoals de manier waarop ze die willen bereiken. De Italianen maken ruzie met Brussel over hun begroting, de Oostenrijkers over de kinderbijslag en de Polen en de Hongaren over de rechtsstaat. Dat zijn allemaal nationale problemen, zonder enige samenhang. Bovendien ruziën die landen ook onderling. Oostenrijk wil Duitssprekenden in Noord-Italië een Oostenrijks paspoort geven, maar daar zijn de Italianen razend over.

Kan de brexit de eenheid in de EU bedreigen?

De Gruyter: Op dit moment niet. Alle EU-leiders beseffen dat ze geen aparte deals kunnen sluiten met de Britten. Als iemand daarmee begint, zal iedereen het doen en blijft er binnen de kortste keren geen Unie meer over. Daar heeft niemand baat bij, ook de Polen en de Hongaren niet.