‘Covid-19 zal vanuit het perspectief van de historicus een erg mager beestje blijken’

Prof. dr. Ilja Van Damme trekt vier historische lessen uit de coronapandemie.

Een goede collega-historicus postte mij onlangs een enquête met de vraag op welke wijze covid-19 onze blik op de geschiedenis zal wijzigen. De vraag is uitermate relevant, en nu al staat vast dat de afgelopen maanden van 2020 vaste leerstof zullen worden voor toekomstige generaties scholieren en studenten.

Corona is ‘groot nieuws’ en zal dat ook blijven, zelfs wanneer de brandende actualiteit is gesmoord in het drijfzand van ons geheugen. Vanuit het perspectief van de historicus gaat alles voorbij, zelfs wereldoorlogen, revoluties en pandemieën. Maar corona zal blijvend worden herinnerd, zelfs na het wijken van de angst.

Het was maar een voorbijrazende trein in de nacht, het waren maar koplampen die ons deden verstijven. Geen monster uit het onderbewuste dat ons kwam halen om op te vreten met huid en haar. Want dat covid-19 vanuit het perspectief van de historische demografie een erg mager beestje zal blijken te zijn, staat nu al vast.

Elke dode is een bitter verlies en persoonlijk drama; elke ziekte een bittere tegenslag. Maar wie in handboeken geschiedenis naar een relevant vergelijkingspunt zoekt, zal van een kale kermis terugkomen. In de begindagen van de lockdown waren vergelijking met de befaamde ‘Zwarte Dood’ modieus; het streamen van de wonderlijke verhalen van Boccaccio’s Decamerone goed gevonden. Naarmate de nuchterheid de bovenhand nam, zagen journalisten en opiniemaker allerlei opmerkelijke parellellen met de Spaanse griep, die zijn macaber hoogtij vierde tijdens de nadagen van de Eerste Wereldoorlog.

Er zullen ongetwijfeld mensen zijn die enige perverse heroïek ontlenen aan de idee dat we momenteel ‘iets gelijkaardigs’ meemaken. Ik zou die stelling durven omkeren: gelukkig leven wij met corona, en niet met de pest en de Spaanse griep, want die epidemieën waren van een heel andere, veel grotere magnitude en impact.

Covid-19 zal vanuit het perspectief van de historicus een erg mager beestje blijken.

Toch is covid-19 een heel belangrijk historisch feit, niet vanwege mogelijke historische parallellen, maar precies omdat het genadeloos alle zwakheden, gevaren en risico’s van onze eigen tijd heeft blootgelegd. De ziekte gaat te keer als ware het een ruiter van de Apocalyps, die wild zwaaiend met zeis en zwaard vooral ons endemisch en naïef-modernistisch vooruitgangsoptimisme anno 2020 wil aanpakken.

Welke historische lessen zullen we dan verbinden aan covid-19, de ‘grote pandemie van de angst’? Mij lijken vier vaststellingen mogelijk. Allen zijn niet nieuw, maar wel – jammer genoeg voor ons, de Westerse mens – pijnlijk zichtbaar geworden de afgelopen maanden.

In de eerste plaats heeft covid-19 zich in een razend tempo weten te verspreiden, omdat we anno 2020 een erg mobiele en omvangrijke wereldbevolking zijn geworden. Meer mensen dan ooit tevoren nemen vliegtuigen en ander verkeersmodi, en we doen dat met meer en aan een veel hogere frequentie dan in het verleden. Dit maakt dat de ’terreur van afstand’ verwaarloosbaar is geworden. Leve onze liquide, mobiele maatschappij? Virusdeeltjes reizen mee, en pakken beleidsmakers allerlei op snelheid.

In de tweede plaats waren onze zorgsystemen niet klaar en voorbereid op de huidige pandemie, omdat onze visie op de toekomst er een is van zorgeloos optimisme. Blind geloof in wetenschap en techniek, gekoppeld aan een bedrijfsmatig efficiëntiedenken, doen ons zingen als de krekel en besparen als de mier. Want ten langen leste zijn we allen dood, en zullen problemen als de klimaatopwarming, ongelijkheid, armoede en ziekte zich wel vanzelf oplossen. Le monde va de lui-même; leve de technocratische welvaartsstaat? Wie nog een gps nodig heeft om de problemen van onze tijd te detecteren, de huidige virusdeeltjes leggen wel genadeloos bloot wie ook in de toekomst de gevolgen van klimaat en voorthollende prijzen het eerst en het hardst zullen voelen.

De virusdeeltjes leggen genadeloos bloot wie ook in de toekomst de gevolgen van klimaat en voorthollende prijzen het eerst en het hardst zullen voelen.

Ten derde zijn onze mobiele mensen anno 2020 ook steeds ouder geworden, en ondersteunt hoe langer hoe meer een demografisch omgekeerde piramide de economische ruggengraat van onze welvaartsystemen. Zonder ons aangroeiend leger 60 en hogere -plussers – met tijd en geld voor horeca, toerisme, ontspanning en lichamszorg – zou de economische groei van de laatste decennia er al heel wat minder spectaculair hebben uitgezien. Eens te meer legt covid de beperkingen van een dergelijk op consumptie gericht groeimodel bloot, waarbij ziekte en dood wel dwangmatig moeten worden afgewend als ongenode gasten van een steeds, rijker gevuld banket – toch voor wie zich een lang en gezond leven met goedkoop consumptiekrediet kan blijven betalen.

Tot slot, maakte covid van onze beleidsmakers angsthazen en opgejaagd wild. Correctie: niet covid, maar wij, de media… De wereldwijde explosie van social media maakt dat globale nieuwsverslaggeving – de klassieke vierde macht – niet langer het prerogatief is van een select clubje van beroepsjournalisten. Tegenwoordig moeten politici zich verantwoorden tegenover een wild twitterende en tiktokkende meute, die – opnieuw – steeds weer sneller, maar niet noodzakelijk beter geïnformeerd het ene ‘feit’, het ene ‘inzicht’, het ene ‘wondervaccin’ na het andere laten circuleren. Eerder dan tot een versterking van de democratie, heeft onze collectieve journalistieke oorlogstaal tegen het virus juist het tegenovergestelde gezaaid: overhaaste en vaak weinig doordachte beleidskeuzes en -beslissingen, maatregelen die vaak elke vorm van legitimiteit ontbreken en niet zelden een aanfluiting zijn van de basisbeginselen van de rechtsstaat. Nood breekt wet? Maar staat elk risico het toe om naar noodrem te grijpen?

Stof tot nadenken, en reden genoeg om covid-19 nu al te nomineren tot een van dé canonieke historische gebeurtenissen van de eenentwintigste eeuw. Niet zo zeer vanwege haar virologische kracht en reële dreiging – risico’s van grotere omvang zullen er in onze wereld altijd zijn. Maar wel vanwege de schokkende onverschilligheid van de ziektekiemen, die zonder enig geciviliseerd gevoel voor decorum en politieke correctheid hebben aangevoeld wat meest symptomatisch en schrijnend is voor onze planeet aarde anno nú.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content