Haar stem, haar hartslag en haar hersengolven zweven al 44 jaar in de ruimte, maar haar voeten houdt Ann Druyan stevig op de grond. ‘Wetenschap is een zaak van kennis en emotie.’
Er gaat geen dag voorbij dat ik er niet aan denk’, zegt ze. ‘Dan kijk ik ’s avonds naar de donkere hemel en vraag ik me af hoe ver ze al zijn, die Voyagers.’ Ann Druyer was 28 toen in 1977 de twee Voyager-ruimteschepen gelanceerd werden met aan boord observatie- en communicatiemateriaal, maar ook een gouden plaat. Die ruimteschepen zouden immers niet alleen foto’s maken van de planeten die ze passeerden. Zodra ze de grenzen van ons zonnestelsel hadden bereikt, zouden ze aan een reis van een paar miljard jaar beginnen, helemaal alleen de kille ruimte in, hopend op een ontmoeting met een andere beschaving. En als dat gebeurde, zou de gouden plaat ons visitekaartje zijn, met daarop niet alleen ons adres in het heelal, maar ook informatie over onszelf, waaronder een opname van de stem, de hartslag en de hersengolven van Ann Druyer.
Wetenschap kent echte vooruitgang, terwijl je dat over religie of kunst niet kunt zeggen.
Druyer leidde toen het NASA-programma dat de inhoud van de plaat bepaalde. ‘Vooral aan die hersengolven heb ik de mooiste herinnering. Die duren een uur. Ik dacht aan mooie en lelijke dingen, aan de liefde en de menselijke geschiedenis en dat staat allemaal op die plaat. Dat we door middel van onze technologie iets zo emotioneels kunnen verspreiden, vind ik prachtig. In feite is het typisch voor wat Carl en ik altijd hebben gedaan, tonen hoe kennis en emotie hand in hand gaan.’
Die Carl is Carl Sagan, de legendarische astronoom met wie Druyan in 1980 de tv-reeks Cosmos: A Personal Voyage maakte, die inmiddels meer dan een miljard keer is bekeken. Wat Apollo deed voor de maan, deed Cosmos voor de rest van het heelal: mensen enthousiast maken voor de wereld om hen heen, en voor de wetenschap die deze wereld toegankelijk maakt. In 1981 trouwden Druyan en Sagan, en maakten ze van wetenschapspopularisering hun job – een job die Druyan alleen voortzette na de dood van haar man en die haar nu een eredoctoraat oplevert aan de VUB.
Wat was in feite de bedoeling van het uitsturen van die platen? Veel kans dat ze ooit opgepikt zullen worden is er toch niet?
Ann Druyan: De kans dat een van de Voyagers onderschept wordt door een andere beschaving is inderdaad bijzonder klein. Het universum is kolossaal groot en leeg. Laat me je een idee geven. De Voyagers werden gelanceerd in 1977. Zij zijn dus al 44 jaar onderweg. Voyager I, die een snelheid van 61.000 kilometer per uur heeft, is nog niet eens een lichtdag ver. Hij zit nu op ongeveer 21 lichtuur en 30 lichtminuten. Als je weet dat het meest dichtbije zonnestelsel, Proxima Centauri, op een afstand van 4,24 lichtjaar ligt, en dat het zichtbare heelal momenteel een diameter heeft van 93 miljard lichtjaar en miljarden zonnestelsels bevat, krijg je een idee hoe miniem de afgelegde afstand is. Maar die platen hadden ook een tweede, directere bedoeling, voor de mensen op aarde. Het was een poging om alle mensen achter het idee van een kosmisch burgerschap te krijgen. Op die plaat staat muziek van over de hele wereld, en dat lang voor van de term wereldmuziek sprake was. Ze was een boodschap van de hele aarde en niet van een specifiek land. Het was de poging van Carl en mij om de wereld kleiner te maken en mensen dichter bij elkaar te brengen.
Geldt dat ook voor de Cosmos-reeks die jullie samen maakten in 1980?
Druyan: De reeks ontstond uit Carls geloof dat de moderne wetenschappelijke revolutie van ons allemaal is, en dus niet alleen van de onderzoekers en de ingenieurs die er rechtstreeks toe bijdragen. Ik ben er nog steeds van overtuigd dat het lot van onze soort bepaald wordt door het aantal mensen dat bereid is om logisch en wetenschappelijk na te denken over de bestaande uitdagingen. Het is een race tussen onze onwetendheid en de problemen die we voor onszelf gecreëerd hebben. In onze eerste reeks, in 1980 dus, had Carl het al over de gevaren van een uit de hand lopend broeikaseffect. Dat was de reden waarom de temperatuur van de atmosfeer van Venus zo schrikwekkend hoog was, vertelde hij. Hij maakte deel uit van een groep wetenschappers die toen al wisten wat er op ons afkwam, maar naar wie niet geluisterd werd. En daar betalen we nu de prijs voor.
De klimaatwetenschap heeft inmiddels de wind toch in de zeilen?
Druyan: Dat lijkt alleen maar zo. Er zijn plaatsen waar mensen er openlijk voor kiezen om de wetenschap naast zich neer te leggen. Het zal wel een spontane reactie zijn om weg te vluchten van slecht nieuws en het te ontkennen, maar daar raak je natuurlijk geen stap verder mee. Zeventig jaar geleden waren er al wetenschappers die berekenden hoeveel de gemiddelde temperatuur op aarde zou stijgen als de uitstoot van koolstofdioxide en methaan zou blijven stijgen zoals hij dat toen deed. Maar niemand wilde luisteren. Hetzelfde zie je toch ook op COP26, de klimaattop in Glasgow? Iedereen beseft dat het zo niet verder kan, maar tegelijkertijd is de bereidheid om snel iets te veranderen bijzonder klein.
In een recent interview in De Tijd klaagde Josef Aschbacher, de directeur van de ESA, dat maar weinig Europese landen die organisatie meer geld willen geven. Ze willen het liever spenderen aan de economische relance na corona en vinden ruimtevaart en het onderzoek eromheen een overbodige luxe.
Druyan: Het is een teken aan de wand, en een grove fout. Wetenschappelijk onderzoek is geen luxe. Er wordt al te vaak vergeten dat de NASA en de ESA essentieel zijn voor klimaatonderzoek. Waar ik wel hevig tegen protesteer, zijn die rijke Amerikanen die plannen maken om met ruimtetoerisme te beginnen. Een ruimteraket veroorzaakt enorme vervuiling. Dat sommige mensen zo veel geld hebben dat ze dergelijke raketten voor hun plezier kunnen laten ontwerpen, is pervers. Het lijkt wel een terugkeer naar de tijd van Versailles. Bovendien is het ook allemaal nutteloos. We leren er niets uit. Ten tijde van het Apollo-project waren de VS verwikkeld in heel wat duistere zaakjes, zoals de oorlog in Vietnam en de openlijke inmenging in een aantal Zuid-Amerikaanse staten. Ik ging vaak betogen tegen die Amerikaanse politiek, maar tezelfdertijd was ik ook trots op Apollo. De eerste man op de maan was voor mij een gebeurtenis van mythische omvang. Natuurlijk was Neil Armstrong een Amerikaan, maar hij zei wel: ‘It’s one small step for man, but a giant leap for mankind.’ We hadden allemaal het gevoel dat de mensheid hier iets had bereikt. Maar kijk waar we nu staan, bij een paar rijkaards die plezierreisjes willen maken. Dat ziet toch niemand als een verwezenlijking van ons allemaal?
U bent opgepakt tijdens een protestmars tegen kernwapens, toen Ronald Reagan president was. Zou u het opnieuw doen?
Druyan: Natuurlijk, ik ben vaak opgepakt trouwens, zeker meer dan tien keer. Op de Nevada Nuclear Test Site, waar kernbommen tot ontploffing werden gebracht, ben ik zelfs drie keer gearresteerd. De keer waar u het over hebt, was nadat de Russische leider Michaïl Gorbatsjov een unilateraal moratorium op ondergrondse kernproeven had afgekondigd. Reagan weigerde zich daarbij aan te sluiten en wij vonden dat een grote fout, omdat hij zo de weg blokkeerde naar een veiliger aarde. Geweldloos protest was volgens ons de enige manier om de overheid op andere gedachten te brengen. Daar was ik toen van overtuigd en dat ben ik nog steeds. Als we niets doen, zijn we medeplichtig.
Kan de wetenschap ons vrede brengen?
Druyan: Dat spreekt voor zich. Het is niet omdat de wetenschap tot de atoombom heeft geleid dat je haar daarom zou moeten afschrijven. Dat geldt trouwens voor alles, ook voor religie en kunst, ook die zijn zowel in positieve als in negatieve zin gebruikt. Wat de wetenschap anders maakt dan alle andere menselijke activiteiten, is dat ze een ingebouwd correctiemechanisme bezit. Zij gaat steeds op zoek naar de fouten in haar eigen theorieën, toetst die aan de werkelijkheid en past die theorieën vervolgens aan. Wetenschap kent dus echte vooruitgang, terwijl je dat over religie of kunst niet kunt zeggen. We weten niet alleen dat ons heelal bijna veertien miljard jaar geleden ontstond, maar ook dat het leven op aarde al zo’n vier miljard jaar aan het evolueren is. Voor mij is dat een veel mooier ontstaansverhaal van de wereld dan alle voorgaande die we ooit gehuldigd hebben. Want wat het wetenschappelijke verhaal me vertelt, is dat het erg is wanneer er dagelijks soorten uitsterven. Hoe meer we weten over het heelal en het leven op aarde, hoe groter onze verantwoordelijkheid om er ook zorg voor te dragen.
Wat doet u dan met gelovige wetenschappers?
Druyan: Persoonlijk vind ik de openbaring van de wetenschap indrukwekkender dan die van de Bijbel. Denk je eens in, die miljarden zonnestelsels in ons universum, de mogelijkheid van multiversums, of op het vlak van het hele kleine, de quarks en bosonen. De complexiteit is fenomenaal. Zoiets beweegt me veel meer dan een of ander scheppingsverhaal. Ik denk dat wij mensen ook op dat vlak een evolutie doormaken. De huidige wereldreligies zijn geëvolueerd uit andere, oudere, die niet langer houdbaar bleken. Het wetenschappelijke wereldbeeld zal steeds meer mensen overtuigen, ook in religieuze milieus. Ik maak me dus geen zorgen. Je moet het alleen wat tijd geven. Vergeet niet dat onze wetenschap nog heel jong is. Galileo keek in 1609 voor het eerst door een telescoop, goed vierhonderd jaar geleden dus, en kijk waar we nu al staan. Bijna op Mars.
Wat zegt u tegen de creationist die volhoudt dat het heelal vierduizend jaar geleden door God werd geschapen?
Druyan: Wat ik níét zou doen, is hem een achterlijke neanderthaler noemen. Mensen beledigen heeft nog nooit tot iets goeds geleid. Ik zou hem daarentegen geïnteresseerd vragen hoe hij in staat is de talloze wetenschappelijke bewijzen die hem ongelijk geven weg te rationaliseren. Zitten al die wetenschappers dan in een complot? Vervalsen zij collectief hun onderzoeksresultaten? Persoonlijk lijkt dat me heel erg onwaarschijnlijk, maar wat denkt een creationist daar dan van?
U bent nu 72 en werkt nog steeds hard. Is er een bepaald project dat u wilt afronden alvorens met pensioen te gaan?
Druyan: Pensioen? Daar denk ik nog lang niet aan. Mijn ouders zijn heel oud geworden en ik ben niet van plan om onder te doen voor hen. Mijn vader werd 99 en was tot op het einde goed bij zijn verstand. Zijn moeder werd zelfs 102. Ik ben momenteel met zes projecten bezig, het een al verder gevorderd dan het ander. Waar ze precies over gaan, verklap ik liever niet, maar ze hebben allemaal iets te maken met de natuur hier op aarde. Want hoe ouder ik word, hoe beter ik besef dat dit het enige is wat we hebben.
Ann Druyan
– 1949 geboren in Queens, New York
– Schrijfster, scenariste en producent van televisieprogramma’s
– Ze was creatief directeur van het Voyager Interstellar Message Project, waar ze de cosmoloog Carl Sagan (1934-1996) leerde kennen. De twee trouwden in 1981
– Samen met Sagan schreef ze de documentairereeks Cosmos: A Personal Voyage die wereldwijd door meer dan een miljard mensen is bekeken
– Kreeg net als haar man (2709 Sagan) een asteroïde (4970 Druyan) naar zich vernoemd
– Maakte na de dood van haar man nog twee Cosmos-reeksen: Cosmos: A Spacetime Odyssey (2014) en Cosmos: Possible Worlds (2020)
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
