Catherine Belton onthult de poppenspelers van het Kremlin: ‘Poetin wordt voortdurend gemanipuleerd’

Wie zijn de mannen die het Kremlin draaiende houden? De Britse journaliste Catherine Belton biedt een verrassende inkijk in de kliek van voormalige KGB’ers die Rusland vandaag domineren. ‘Poetin leeft tegenwoordig in zijn eigen wereld.’

Wie het boek De mannen van Poetin doorbladert, waant zich algauw in een roman van John Le Carré. De voorbije tien jaar sprak journaliste Catherine Belton met een uitgelezen groep (voormalige) adviseurs en kennissen van Vladimir Poetin. Meer dan een zoveelste biografie is De mannen van Poetin een studie van zijn entourage. ‘Ik wilde begrijpen waarom hij doet wat hij doet’, legt Belton uit, terwijl ze ons via een videoverbinding te woord staat. ‘Wie zijn die mensen rondom hem, die zowat alle economische macht hebben vergaard? De KGB is niet zomaar verdwenen toen de Sovjet-Unie uit elkaar viel. Die oude netwerken speelden een cruciale rol bij hoe Poetin aan de macht is gekomen.’

De voorbije jaren speelde het regime met het idee Poetin te vervangen. Hij was het zelf beu om president te zijn.

Dat Beltons boek nu een Nederlandse vertaling heeft, dankt ze aan niemand anders dan Roman Abramovitsj, de olietsaar die tot voor kort eigenaar was van de voetbalclub Chelsea. Hij kondigde vorig jaar aan een proces aan te spannen wegens smaad, en bezorgde het boek zo ironisch genoeg heel wat internationale publiciteit. Belton had geschreven – op basis van drie onafhankelijke bronnen – dat Abramovitsj Chelsea had gekocht op last van Poetin. ‘Ik was stomverbaasd’, geeft Belton toe. ‘Het boek was al acht maanden uit. We hadden vooraf een reactie gevraagd via zijn woordvoerder, en we hadden zijn ontkenning in het boek opgenomen.’ De zaak werd nog vreemder toen er in de daaropvolgende dagen aanklachten volgden van vier andere oligarchen: Michaïl Fridman en Pjotr Aven (twee oligarchen aan het hoofd van AlfaBank), mijnmagnaat Alisjer Oesmanov en vastgoedtycoon Sjalva Tsjigirinski. Ook het bedrijf Rosneft kondigde juridische actie aan. ‘Dat was echt gek’, zegt Belton. ‘Het waren blanco vorderingen: we wisten niet eens wat de aanklacht was. Het was vooral absurd omdat Fridman en de anderen bijna niet in het boek voorkwamen.’

Het is niet helemaal duidelijk waarom zo veel Russische oligarchen – met acht maanden vertraging – aanstoot namen aan het boek. Veel aantijgingen over gure zaakjes uit de jaren 1990 en 2000 werden al in eerdere boeken beschreven. Belton vermoedt dat het te maken heeft met Aleksej Navalny, die haar boek gebruikte in een van zijn anticorruptievideo’s. ‘Iemand in het Kremlin is waarschijnlijk heel boos geworden’, glimlacht Belton. ‘Het is duidelijk dat de acties mijn boek in diskrediet moesten brengen. Die oligarchen zelf beweerden dat ze die rechtszaken niet coördineerden, maar drie van hen hadden wel dezelfde advocaat. Als ik er vandaag op terugkijk, is de zaak nog vreemder. Abramovitsj wilde niet dat zijn naam gelinkt werd aan Poetin, maar vandaag onderhandelt hij namens het Kremlin met Oekraïne. Hoe kun je dan beweren dat je niets met Poetin te maken hebt?’

Welk cliché over Poetin wilt u absoluut de wereld uit helpen?

Catherine Belton: Het idee dat hij een soort meesterstrateeg is. Poetin is een soort frontman in een cluster van voormalige KGB’ers die hij kent uit zijn periode in Sint-Petersburg, in de jaren negentig. Hij wordt voortdurend bewerkt door de figuren uit die kring. Iemand als Nikolaj Patroesjev, de ex-FSB-directeur die nu de Russische Veiligheidsraad leidt, heeft een enorme invloed op hoe Poetin denkt en handelt. Ook Igor Setsjin, de ceo van Rosneft, is er een meester in. Setsjin gedraagt zich tegenover Poetin altijd heel onderdanig, maar plant voortdurend ideeën in zijn hoofd.

U schrijft dat Poetin aanvankelijk weinig zin had in het presidentschap.

Belton: In het begin was Poetin er niet van overtuigd dat hij het in zich had om president te zijn. Hij is snel bijgedraaid. Hij werd het al snel gewoon dat mensen voor hem knielden. Hij genoot van de publieke aanbidding. Hij heeft de diep patriottische overtuiging dat alleen hij Rusland kan behoeden voor het Westen. De KGB-entourage rondom hem heeft ervoor gezorgd dat hij er zelfs niet aan dacht om weg te gaan. Ze zien het als hun bestaansreden om de macht van de Russische staat op wereldniveau te herstellen. Ze zijn ervan overtuigd dat het land zonder hen uit elkaar zou zijn gevallen. Ze hebben de voornaamste financiële stromen en bedrijven onder hun controle gebracht.

Tegelijk is het in zekere zin ook toeval dat Poetin president is geworden.

Belton: (knikt) Hij kreeg het in de schoot geworpen. Tijdens de tweede ambtstermijn van Boris Jeltsin had de Russische regering brutaal geliberaliseerd. De roebel was gedevalueerd, waardoor miljoenen Russen hun spaargeld waren kwijtgeraakt. De staat was aan het instorten. Jeltsin besefte dat de volgende president uit de siloviki zou komen: de veiligheidsdiensten die eropuit waren om de orde te herstellen. Met Poetin dacht hij iemand te kiezen die jong, progressief en zwak was. De ironie is natuurlijk dat Poetin uiteindelijk de meest meedogenloze van allemaal bleek.

Hoe moeten we de relatie tussen Poetin en de siloviki begrijpen?

Belton: Die is grondig geëvolueerd. In het begin werd Poetin vaak gemanipuleerd. Maar naarmate hij langer aan de macht bleef, heeft hij zich los geworsteld. Hij blijft aan de macht door de verschillende clans tegen elkaar op te zetten. Dan maakt hij plots het leger belangrijker, zodat het een tegenwicht vormt voor de inlichtingendiensten. Hij probeert de ultieme arbiter te zijn aan de top van de piramide. Het is wel duidelijk dat hij de voorbije jaren steeds meer geïsoleerd is geraakt, en meer beslissingen zelf neemt. Het ultieme voorbeeld daarvan was de oorlog in Oekraïne. Het is duidelijk dat hij die beslissing zelf heeft genomen. Slechts een handvol adviseurs wisten dit op voorhand.

Poetin weet dat hij voortdurend bedrogen wordt door zijn entourage. Waarom tolereert hij dat?

Belton: Omdat hij een gemeenschappelijke geschiedenis met hen heeft. Veel van zijn naaste adviseurs kent hij al sinds de jaren zeventig. Hij aanvaardt dat de wereld nu eenmaal zo werkt: zij manipuleren jou, en jij manipuleert hen. Wie kan hij anders vertrouwen?

In uw boek noemt u Poetins beslissing om Michaïl Chodorkovski in de gevangenis te gooien het bepalende moment van zijn presidentschap. Waarom is dat moment zo belangrijk?

Belton: Omdat het de machtsbalans helemaal veranderde. Chodorkovski had Poetin openlijk uitgedaagd. Hij wilde zijn oliebedrijf aan Chevron en Exxon verkopen om in 2008 mee te doen aan de presidentsverkiezingen. Poetin slaagde erin om de rijkste man van Rusland in de gevangenis te gooien en de rechtbanken op te dragen hoeveel jaar hij daar moest blijven. Dat was op dat moment ongezien. Bovendien had het een enorm effect op alle andere oligarchen. Chodorkovski is veroordeeld voor de slinkse manier waarop hij zijn fortuin heeft vergaard. Omdat alle Russische miljardairs dezelfde trucs hebben uitgehaald om rijk te worden, snapten ze meteen dat hen hetzelfde lot zou wachten als ze zich verzetten. Zoals een van hen me ooit vertelde: ‘Als ik een telefoontje krijg uit het Kremlin om 1 of 2 miljard in een bepaald bedrijf te investeren, doe ik dat onmiddellijk.’ Poetin heeft in zekere zin het eigendomsrecht afgeschaft. Sindsdien zijn de oligarchen uit het Jeltsintijdperk een soort managers die op de winkel letten. Ze beseffen dat ze hun fortuin met Poetin moeten delen. De veroordeling van Chodorkovski en de manier waarop zijn bedrijf nadien verdeeld is onder Poetins vrienden, is de blauwdruk voor hoe Poetin sindsdien te werk is gegaan. Zoals een van mijn bronnen het verwoordde: daar heeft hij bloed geproefd. En zodra je bloed hebt geproefd, is het moeilijk om dat af te leren.

In de jaren 2000 zagen we Rusland niet als een bedreiging, maar als een kleptocratie waar het regime vooral bezig was met zichzelf te verrijken. Was dat een vergissing?

Belton: Aanvankelijk deed Poetin zijn uiterste best om zichzelf als respectabel te presenteren. Maar tegelijk is hij altijd bijzonder ideologisch geweest. In september 2004, lang voor Oekraïne NAVO-lidmaatschap beloofd werd, hield hij al een speech over hoe het Westen eropuit was om Rusland uit elkaar te trekken. Tot voor kort had Poetin nog een tweesporenbeleid: geopolitieke confrontatie, maar tegelijk de boodschap uitsturen dat er in Rusland zaken te doen zijn. Daardoor gingen westerse leiders er lange tijd van uit dat Poetin in essentie pragmatisch is.

Was dit alles te vermijden? Heeft het Westen een fout gemaakt?

Belton: Toen Poetin president werd, was er wel degelijk de beperkte mogelijkheid om betere relaties met Rusland te hebben. In het begin hanteerde hij ongetwijfeld inzichten van Anatoli Sobtsjak, zijn democratische mentor in Sint-Petersburg. Poetin denkt transactioneel. Hij had de VS gesteund bij de inval in Afghanistan, en verwachtte dat hij daarvoor iets in ruil zou krijgen. Maar Amerika had het plan opgevat om een rakettenschild te bouwen en bracht raketbases onder in Polen en Roemenië. Dat gaf de KGB-mensen rond hem de kans om Poetin ervan te overtuigen dat het Westen Rusland zou aanvallen. Dat was niet zo: het Westen negeerde Rusland alleen maar.

Poetin zou meermaals overwogen hebben ontslag te nemen.

Belton:(knikt) Na de Oranjerevolutie in Oekraïne van 2004 heeft hij even op het punt gestaan om ontslag te nemen. Het was een zodanig strategische tegenslag dat hij dacht dat hij het politiek niet kon overleven. Hij heeft die Oranjerevolutie zelf aangejaagd. Door tijdens de campagne expliciet steun te geven aan de pro-Russische presidentskandidaat Viktor Janoekovytsj heeft hij de Oekraïners aangemoedigd om voor zijn tegenstander Viktor Joesjtsjenko te stemmen. Ook het presidentschap van Dimitri Medvedev tussen 2008 en 2012 heeft een rol gespeeld. Poetin heeft Medvedev indertijd gekozen omdat hij loyaal was. Hij dacht dat hij Medvedev kon manipuleren en onder controle houden. Maar tegelijk leerde hij dat dat niet voldoende is. Zelfs de meest gewillige marionet ontwikkelt zijn eigen strategie als je hem president maakt. Medvedev heeft de macht van de siloviki en Poetins bevriende oligarchen proberen in te perken. En dus hebben de siloviki Poetin onder druk gezet om weer president te worden.

Bent u verbaasd dat Poetin besloten heeft tot een algehele invasie van Oekraïne?

Belton: Niet alleen ik. De hele Russische elite is stomverbaasd dat dit gebeurt. Bijna niemand hield dit voor mogelijk. Veel miljardairs zijn geschokt dat hun zakenimperiums vernietigd worden door de sancties. Er is grote bezorgdheid over wat er zal gebeuren wanneer de economie écht de impact van de sancties voelt. Poetin is de voorbije jaren steeds meer geïsoleerd geraakt. De pandemie heeft die evolutie nog versneld. Wie Poetin wil zien, moet twee weken in quarantaine. Zelfs zeer hooggeplaatste figuren krijgen hem niet meer te zien.

Acht u het mogelijk dat die onvrede zijn positie in gevaar brengt?

Belton: De voorbije jaren speelde het regime duidelijk met het idee om Poetin te vervangen. Een naaste bondgenoot van hem vertelde me dat Poetin het beu was om de president te zijn. Ze speelden met het idee om hem voorzitter te maken van de Veiligheidsraad. Maar finaal vonden ze het te gevaarlijk. Zodra je niet meer aan de macht bent, ben je kwetsbaar. Het is sowieso steeds moeilijker om Poetin aan de macht te houden. Bij zijn herverkiezing in 2018 moest het regime de zaak al enorm manipuleren om de verkiezingen te winnen. Je had al lang protestbewegingen in het Verre Oosten, en ook de protesten in buurland Belarus hadden een enorme impact. Een bevolking die drie decennia apolitiek was gebleven, kwam nu met tienduizenden tegelijk op straat tegen de dictator. Daaruit besloten de siloviki dat ze alleen veilig zijn met Poetin.

Er circuleren veel geruchten over Poetins gezondheidstoestand. Hoe kijkt u daarnaar?

Belton: Het is interessant dat daarover zo open wordt gespeculeerd. Er worden duidelijk pogingen ondernomen om hem voor te stellen als een futloze president die de focus kwijt is. Ik denk niet dat hij doodziek is. Een goed ingevoerde official vertelde me dat er wel degelijk gezondheidsproblemen zijn, maar dat hij fysiek en mentaal intact is. Het probleem met Poetin is dat hij tegenwoordig in zijn eigen wereld leeft. Hij is er echt van overtuigd dat het Westen Rusland wil aanvallen. Het is natuurlijk waar dat de NAVO wapens aan Oekraïne leverde en er militaire training gaf, maar het is daar pas mee begonnen nadat Rusland de Krim had geannexeerd.

Gelooft u in de mogelijkheid van een paleisrevolutie?

Belton: Finaal rust die beslissing bij de elite. De elite rondom hem zijn haaien, uiterst ambitieus en gemotiveerd door eigenbelang. Als Poetins populariteitscijfers dalen, is alles mogelijk. Poetins legitimiteit als president is gebaseerd op zijn populariteit. Als de sancties voor tekorten zorgen, als de inflatie omhoogschiet, als er zodanig veel Russische soldaten sneuvelen dat het Russische leger zijn verliezen niet meer kan compenseren, zal zijn populariteit afnemen.

Is Poetin vervangbaar?

Belton: Hij was essentieel zolang hij stabiliteit garandeerde. Dat doet hij nu niet meer. Niemand durft zich nog met het Kremlin te associëren. Poetin staat aan het hoofd van een systeem dat kleiner en minder relevant wordt. In mijn ogen is hij niet langer essentieel om het systeem in stand te houden.