Belgische Magnumfotograaf siert Parijse metro

Wie de jongste tijd in Parijs was kon er niet naast kijken. In zestien van de drukste metrostations hangen tegen de muren reusachtige foto’s van onze landgenoot en Magnumfotograaf Harry Gruyaert.

De billboards, gekozen in samenwerking met het prestigieuze Maison Européenne de la Photographie, waar ook een retrospectieve van Harry Gruyaert te zien is, omvatten zeventig opnamen die gekozen werden uit een viertal reeksen : Marokko, TV Shots, Made in Belgium en kustlijnen (rivages). De meesten van deze foto’s zijn niet opgenomen in de retrospectieve maar zijn er dus complementair aan.

Magnum

Het is evident dat een grote tentoonstelling in Parijs en daarbij de niet te onderschatten ondersteuning in de metrostations niet voor iedere fotograaf is weggelegd en zeker niet voor een Belg. Dat heeft onder meer te maken met het feit dat Gruyaert deel uit maakt van het befaamde fotoagentschap Magnum waar hij sedert 1986 na heel wat interne discussies deel van uitmaakt. Er is daar lang gediscussieerd of hij wel een fotoreporter was zoals medeoprichter Frank Capa bijvoorbeeld of de stadsfotograaf Cartier Bresson die hem nochtans introduceerde. Men vond zijn werk te esthetisch en niet passend in de geest van de andere geassocieerde fotografen. Maar na enkele tijd werd hij toch, als eerste Belg, in de selecte club opgenomen en kon hij, onder hun label, de wereld rondreizen. Dat heeft hij onvermoeibaar dan ook gedaan. Noord Afrika, de Verenigde Staten, het verre en nabije Oosten, de Sovjet Unie, Japan.

Waarin onderscheidt Harry Gruyaert zich van de andere Belgische (Vlaamse) fotografen van zijn generatie en die daarop volgen. Er is niet zijn parcours alleen maar ook zijn persoonlijkheid die zich altijd heeft afgezet tegen het burgerlijk milieu waaruit hij voortkwam. Zijn vader was weliswaar een gewaardeerd technisch kaderlid bij “Gevaert Photo-Producten N.V.”, erudiet en nieuwsgierig en lag, samen met ir. Laurent Roosens en Karel van Deuren aan de basis van het huidige Antwerpse FoMu.

Muffe gezinslucht

Fotografie moet dus in de familiekring wel een gespreksthema geweest zijn maar de toon en de omgeving lustte hij niet. Hij ontsnapte aan de wat muffe gezinslucht door in Brussel te gaan studeren terwijl andere jonge fotografen naar Antwerpen of Gent trokken. Het was voor de jonge Harry een eerste stap naar de emancipatie door nieuwe medestudenten te ontmoeten en leraars die vertrouwd waren met het leven in de hoofdstad. Brussel was een grote stap verder in de wereld dan Antwerpen. Een ander punt van onderscheid was dat hij fotografie niet zomaar beschouwde als een zuiver reproductie- maar eerder als een interpretatief medium. Interpretatie van het licht en vooral van de kleur die volledig tegengesteld is aan de mooie zachte kleurtonen die destijds gangbaar waren.

Behalve in zijn eerste verzameling foto’s van televisiebeelden uit 1972 denk ik dat hij nooit bewust in de term “serie” of “reeks” heeft gedacht. De ophefmakende foto’s die hij in diverse landen maakte van televisiebeelden tijdens de Olympische Spelen in München werden voorbeelden van zijn onafhankelijke geest en zin voor creativiteit. De kleursamenstellingen zijn volkomen onnatuurlijk, de beelden vervormd, kortom niets lijkt nog op de afgelikte realiteit die men van het televisiescherm verwachtte. Om tot het door hem gewenste resultaat te komen werkte hij met een assistent die de dakantenne draaide om tot het onzuivere beeld te komen dat hij wilde. Het is een reeks die aanvankelijk op heel wat onbegrip is gestoten maar nu een cultstatus heeft verworven. De andere reeksen die als dusdanig in boeken werden uitgegeven ; Lumières Blanches (1986), Morocco (1990), Made in Belgim (2000), Rivages (2003), Moscou (1959-2009) zijn in feite compilatiewerken van fotomateriaal dat gedurende meerdere jaren is ontstaan en dat voor een tentoonstelling annex boek werd samengebracht. De fotograaf denkt er dus niet aan, meen ik, om overwogen aan een bewuste reeks te werken. Ze ontstaat pas met de keuze van materiaal dat uit een spontane reflex werd geboren en later tot een coherent ensemble werd samengevoegd.

Stoffige vrouwen

De compositie is een van de hoofdkenmerken ban zijn oeuvre. Zo zijn er enkele foto’s die in het geheugen blijven hangen omdat ze door hun beeldvorming of hun kleur- en lichtwerking uniek zijn. Ik denk aan een tweetal vrouwen aan een stoffenwinkel (?) in Erfoud (Marokko). De kleuren zijn ingehouden tegen het duistere van de omgeving, de plooien van hun gewaden vallen op een barokke manier, haast theatraal, als in één beweging neerwaarts. Het kon een compositie zijn van een zeventiende eeuwse meester. Aan de vorige eeuw het impressionisme denkt men bij een foto van een beëindigd middagmaal in het Spaanse Extremadura. Een zonovergoten groot terras tussen de bomen die een twinkelende schaduw werpen op de nog niet opgeruimde tafels en de omzittenden. Het nagenieten van de maaltijd en het converseren en het wegdoezelen in een licht middagslaapje, Gruyaert heeft het in één opname meesterlijk samengevat.

En zo kun je van de hele tentoonstelling en later het boek nagenieten van een fotograaf die nooit verveelt en de toeschouwer soms noopt tot het zoeken naar ijkpunten bij schilders, zoals de impressionisten, of in andere gevallen naar Hopper of Warhol of een persiflage op Magritte of Rothko waaraan sommige van zijn sublieme zee-einders doen denken. Het is geen na-apen, zelfs niet verwijzen maar een Hineininterpretierung van de toeschouwer.

Het ultieme ogenblik dat nooit terugkeert

Het meesterschap van Harry Gruyaert bestaat er in dat hij niet alleen de fotografie technisch volkomen beheerst maar dat hij een oog heeft voor het spel van de kleuren, heftig en contrasterend en dat hij bovendien de les van Cartier Bresson onthield namelijk het belang van le moment décisif, het ultieme ogenblik dat nooit terugkeert en dat je, als fotograaf, niet mag mislopen. Het is een vaak ge- en misbruikte quote maar ze is zelden op haar plaats. Bij Gruyaert wel. Het is tekenend dat de Nederlandse versie van de originele tentoonstellingscatalogus in een Nederlandse vertaling kon verschijnen bij een uitgeverij waar die andere sterfotograaf Stephan van Fleteren co-directeur is. De groten van de Belgische fotografie lopen elkaar niet blindelings voorbij.