Bas Heijne: “Het verschil is dat wij geen Walen hebben”

De Nederlandse schrijver Bas Heijne vindt het verhaal van Bart De Wever niet onzinnig, “maar je moet er vraagtekens bij plaatsen”.

Het vrij verkeer van personen in de Europese Unie en het Verdrag van Schengen zijn niet meer zo heilig als ze tot voor kort waren. Dat is een gevolg van de toevloed van migranten uit Noord-Afrika, na de omwenteling in Tunesië. Het liet Europese populisten toe om een dubbelslag te slaan: ze lusten de Arabische migranten niet en ze willen minder Europa.

Stemmen om de grenzen weer streng te controleren, vonden eerst bijval in Italië en Frankrijk. Ook Nederland heeft zich intussen aangesloten bij de vraag aan de Europese Unie om het Verdrag van Schengen te herzien.

Schrijver Bas Heijne publiceerde twee weken geleden een bundel essays, waarin hij het populisme ontleedt: Moeten wij van elkaar houden? Hij vreest dat de droom van open grenzen voorbij is.

Maar: ‘De discussie die het populisme loswoelt, is niet onzinnig. Populisten exploiteren bepaalde gevoelens van onbehagen, die de gevestigde politiek niet als problemen onderkent. Mijn boek is niet zozeer een kritiek op de gevestigde politiek die de noden van het volk uit het oog heeft verloren. Dat doet de gevestigde politiek altijd. Er is een dieper ongenoegen dat te maken heeft met de behoefte aan identiteit, gemeenschap. Dat valt niet op te lossen met politieke middelen, zoals meer directe democratie.’

Waar komt dat gevoel dan vandaan?

Bas Heijne: ‘Alles is de voorbije dertig jaar gericht op de belofte dat je je eigen leven kunt maken. Je kunt een auto bestellen, waarvan je precies kunt zeggen waar welk spiegeltje moet staan. Internettechnologie maakt het mogelijk om aan ieders smaak tegemoet te komen. Alles in de politiek en de cultuur was gericht op een verdergaande individualisering. Het individu beslist over zijn eigen leven. In Nederland ging dat snel. Abortus, het homohuwelijk, euthanasie, het drugsbeleid, alles was gericht op individuele keuze. Veel debat kwam daar niet aan te pas. Toen dan bleek dat de wereld toch groter was dan Nederland, kreeg het zelfbeeld een knauw. Daar zorgde onder meer de immigratie voor, en dan vooral de komst van de islam. We hebben geen sterk gevoel van identiteit, maar plotseling kwamen er mensen die dat wel leken te hebben. Er volgde een heftige paniekreactie. Want wie waren wij ook alweer? Dat is een menselijk gevoel.’

Maar zien populisten de werkelijkheid zelf wel onder ogen. Wat ze zeggen klopt ook niet altijd. De misdaadcijfers, bijvoorbeeld, stijgen niet.

Heijne: ‘Aan de ene kant is er de globalisering. Aan de andere kant de migratie. Dat zijn twee kanten van dezelfde medaille. Tony Judt schreef in zijn laatste boek, Het land is moe, dat de sociaaldemocratie het vroegere gevoel van gemeenschap is kwijtgeraakt. Hij probeert de sociaaldemocratie nog te verdedigen en wijst met een beschuldigende vinger naar de globalisering, het economische denken, het neoliberalisme. Rechts fulmineert bji monde van Martin Bosma, de ideoloog van Geert Wilders, tegen de immigratie en de multiculturele samenleving. In wezen kruisen de twee betogen elkaar. Je kunt hooguit zeggen dat het betoog van Judt wat vriendelijker is, minder stigmatiserend. Aan het boek van Bosma zitten zeer kwalijke kanten. Het laat een verdwaasd denken zien, waarin iedere moslim een tikkende tijdbom is. Als een moslim geen bommen plaatst, komt dat alleen omdat hij de Koran nog niet goed heeft gelezen.’

Zijn populistische leiders altijd opportunisten?

Heijne: ‘Zijn andere politici dat dan niet? Neem het Vlaams-nationalisme. Ik vind het verhaal van Bart De Wever niet onzinnig, maar je moet er vraagtekens bij plaatsen. In een globaliserende wereld zal iedere vorm van nationalisme zichzelf moeten relativeren. In Nederland of in Duitsland ligt niemand wakker van het Vlaams-nationalisme. Dat betekent daarom niet dat het geen rol speelt. Je bent altijd product van een samenleving, met een geschiedenis. Noord- en Zuid-Italië willen los van elkaar, maar als dat ooit gebeurt zullen ze elkaar vreselijk missen. Dat geldt tot op zekere hoogte ook voor België. Je kunt ook in vijandschap met elkaar verbonden zijn. Een verklaring waarom het populisme zich in Nederland feller tegen migranten keert, is dat wij geen Walen hebben. Je kunt een hekel hebben aan het populisme, maar daardoor gaat het nog niet weg.’ (PP/HvH)