‘Angstzaaiende retoriek blijft niet zonder gevolgen: waar fanatisme opleeft, kwijnt de vrijheid weg’

‘Wat er in Polen of Hongarije gebeurt, lijkt soms een verre zorg. Maar dat is niet zo’, schrijft filosofe Alicja Gescinska over het fake news dat ingezet wordt in de Poolse verkiezingscampagne. ‘Als de democratie ergens uitgehold wordt, heeft dat overal repercussies.’

Donald Tusks visie op Europa is een versmelting van nazisme en stalinisme. Op 3 mei kregen miljoenen kijkers van Wiadomosci deze boodschap mee. Wiadomosci is het belangrijkste nieuwsprogramma van TVP, de Poolse staatstelevisie. Het voorval is een zoveelste illustratie van een zorgwekkende tendens: framing en fake news worden een steeds groter probleem in landen waar de liberale democratie vervangen dreigt te worden door een democratuur.

3 mei is niet enkel World Press Freedom Day. Het is in Polen ook de Dag van de Constitutie. Donald Tusk gaf naar aanleiding daarvan een lezing aan de Universiteit van Warschau. In het verslag dat TVP ervan maakte, gingen beelden van Tusk, Hitler en Stalin in elkaar over. De rechts-conservatieve, nationalistische regering van PiS (Prawo i Sprawiedliwosc, Recht en Rechtvaardigheid) zet de redactionele lijnen uit bij TVP. En PiS is uitgesproken anti-EU en anti-Tusk. Geen enkele overdrijving is overdreven genoeg om de antipathie bij de bevolking op te stoken.

Ontwrichten en ondermijnen

De nieuwsuitzending veroorzaakte een kleine storm van verontwaardiging: een té kleine. Want uiteindelijk bleef alles zonder gevolg. Mensen zijn het inmiddels gewend dat TVP geen informatiemiddel meer is, maar een propagandamiddel. In die gewenning schuilt een gevaar. Fake news is een te ernstig probleem om er schouderophalend op te reageren. Het ontwricht de maatschappij en ondermijnt de democratie. Fake news draait om invloed, inmenging, manipulatie. Met andere woorden: om macht.

Trollen en salafisten

De meeste aandacht hieromtrent is vooral uitgegaan naar Rusland en de manier waarop het Kremlin de internationale politiek naar zijn hand probeert te zetten. Maar het gaat om meer dan enkel Russische trollen. Ook elders maakt men gretig gebruik van de kracht van fake news. Libië staat momenteel op de rand van een escalerende burgeroorlog. Generaal Haftar probeert het land gewapenderhand onder totale controle te krijgen, en zo premier Al-Sarraj opzij te schuiven. De voorbije weken zien we dat op het internet systematisch vanuit Saoedi-Arabië berichten worden verstuurd om Al-Sarraj in diskrediet te brengen en Haftar in een positief daglicht te plaatsen. Haftar werkt in zijn militaire strijd samen met salafisten, en dus kan hij ook op steun vanuit Saoedi-Arabië rekenen.

Een bijkomende reden om over fake news bezorgd te zijn, is dat de verspreiding ervan met technologische ontwikkelingen steeds makkelijker zal worden. OpenAI, een onderzoeksinstelling in San Francisco gespecialiseerd in kunstmatige intelligentie, ontwikkelde begin dit jaar een algoritme dat in staat is om perfecte fake news-berichten te genereren. De onderzoekers zijn zowel opgezet als ongerust over het succes van hun onderzoek. De automatisering van fake news komt een stap dichterbij. Binnenkort zijn geen trollenlegers meer nodig, maar een enkel algoritme om het internet te vullen met valse boodschappen. De klimaatontkenners, de anti-vaxers en aanhangers van Putin kunnen zich al in de handen wrijven.

Leugen als partij-doctrine

Heel problematisch wordt het wanneer fake news, alternatieve waarheden en volstrekte leugens partijpolitieke doctrines worden. Zeker wanneer het de doctrines van een regeringspartij betreft. Het demoniseren van de EU – en in het kader daarvan ook van Tusk – is al jaren onderdeel van de politieke strategie van PiS. Al bij de vorige verkiezingen speelde het de kaart uit van de EU als nieuwe totalitaire overheerser: Brussel, dat was eigenlijk Berlijn. En via Europa, wilde Merkel Polen terug onder de knoet krijgen.

Variatie op hetzelfde thema

Een variant van die bewering wordt dan weer door Ryszard Legutko gepropageerd. Legutko is Europarlementslid voor PiS, en co-voorzitter van de fractie van Europese conservatieven en hervormers, waarvan ook N-VA de voorbije jaren deel uitmaakte. Legutko beweert onomwonden dat de hele EU vol sympathisanten van Putin zit. PiS staat alleen en werpt nog een dam op tegen de overheersing van Europa door Putin. Alles is goed, zolang het maar angst en afkeer opwekt bij de kiezer.

Sympathie bij de bevolking

Wat doet dat nu met de Poolse bevolking? Die vraag is niet eenduidig te beantwoorden. Enerzijds ziet het ernaar uit dat PiS weer comfortabel de grootste partij wordt in de komende Europese verkiezingen. Hun anti-EU-discours raakt bij vele Polen nog steeds een gevoelige snaar. Gezien de Poolse geschiedenis er een is van verdrukking en bezetting, is het inspelen op de angst daarvoor een succesvolle electorale strategie.

Polen is pro-EU

Anderzijds is de overgrote meerderheid van de Polen pro-EU. Uit recente peilingen blijkt dat 79% van de bevolking zich burger van de EU voelt – evenveel als in België. En 84% is ervan overtuigd dat EU-lidmaatschap een positieve zaak is. Deze paradox valt deels te verklaren vanuit het feit dat net zomin Polen een homogeen monolithisch blok is, de regeringspartij dat zelf ook niet is. Tussen president Duda en partijvoorzitter Jaroslaw Kaczynski botert het niet altijd even goed. Duda wil een gematigdere koers varen. Hij stelde op 3 mei trouwens voor dat het EU-lidmaatschap in de Poolse grondwet verankerd moet worden. Begrijpe wie begrijpe kan. Er zijn wel vaker partijen die een opmerkelijke spreidstand moeten houden om een verschillend kiespubliek aan te spreken. Maar dat binnen één partij zowel beweerd wordt dat de EU de baarlijke duivel is én dat het lidmaatschap ervan constitutioneel vastgelegd moet worden, is ideologische schizofrenie eerder dan een ideologische spreidstand.

De demarche van PiS tegen Tusk en de EU heeft ongetwijfeld met verkiezingskoorts te maken. In aanloop naar de Europese verkiezingen, schakelt PiS een versnelling hoger in haar reactionaire aanpak. Zo werd een tentoonstelling in het Nationaal Museum van Warschau gecensureerd. Eén kunstwerk toonde afbeeldingen van een vrouw die een banaan eet, hooguit suggestief, maar volgens de autoriteiten expliciete pornografie die niet geduld moet worden. En eerder deze week werd de mensenrechtenactiviste Elzbieta Podlesna gearresteerd. Ze had posters verspreid van Moeder Maria en daarop de gouden gloed van haar aureool vervangen door de regenboogkleuren. Ze riskeert nu twee jaar gevangenschap omwille van heiligschennis en het kwetsen van religieuze gevoelens. Waar fanatisme opleeft, kwijnt de vrijheid weg.

Wat er in Polen of Hongarije gebeurt, lijkt soms een verre zorg. Maar dat is niet zo. Zoals Martin Luther King treffend zei: A threat to justice anywhere, is a threat to justice everywhere. Dat gaat zeker op voor de EU en dat zien we duidelijk. Als de democratie ergens uitgehold wordt, heeft dat overal repercussies. De manier waarop rechts-nationalisten als Orban en Pis knagen aan de rechtsstaat, anti-Europese sentimenten stimuleren, de efficiënte werking van de EU tegengaan treft ons allen. Problemen daar, zijn problemen hier. Het is hoog tijd dat de EU de Kopenhagencriteria – de morele, demoratische principes die als toelatingsvoorwaarden voor de EU gelden – herwaardeert. Staan toekijken is onwenselijk. Te meer daar heel veel Polen vol verwachting en hoop naar de EU kijken om hen te beschermen tegen hun eigen reactionaire regering.

En bescherming is nodig, want angstzaaiende retoriek blijft niet zonder gevolgen. Misschien kan het geen kwaad om Pawel Adamowicz in herinnering te brengen. Adamowicz was twintig jaar lang burgemeester van Gdansk en stond bekend als een open, progressieve geest. Zijn kijk op migratie, Europa, de Poolse identiteit stond haaks op die van de rechts-nationalisten. En dus werd Adamowicz veelvuldig het onderwerp van laster en vileine berichten in de staatsmedia. In januari werd Adamowicz vermoord door een labiele ex-gedetineerde. Tijdens de dodelijke aanslag riep die dat alles de schuld van PO was: de partij van Tusk en vroeger ook Adamowicz. Je hoeft geen genie te zijn om te begrijpen dat ophitsende, haatzaaiende berichten niet zonder gevolg blijven.