‘Aftreden is het modernste wat paus Benedictus XVI gedaan heeft’

© Reuters

‘Het aftreden van paus Benedictus XVI is een bijzonder grote verrassing. Ironisch genoeg is zijn aftreden het modernste wat de conservatieve paus tot nu toe deed’. Dat zegt Knack-redacteur Walter Pauli.

Hoe ongewoon is het aftreden van een paus?
Walter Pauli: Zeer ongewoon. Het is geleden van 1294 dat een paus nog vrijwillig terugtrad in min of meer normale omstandigheden. Dat was Celestinus V. Deze paus trad aan op zeer hoge leeftijd: hij leefde al jaren als kluizenaar, maar was een ‘compromiskandidaat’ tussen de machtige Romeinse families van die tijd. De man bleek totaal ongeschikt voor het pausschap, niet in het minst in zijn eigen ogen. Na zes maanden legde hij het ambt dat hem werd opgedrongen vrijwillig neer.

Die beslissing werd geapprecieerd door een aantal belangrijke kardinalen, maar vond geen genade bij zijn tijdgenoten. Dante heeft hem daarvoor in zijn beroemde ‘Divina Comedia’ naar de hel gestuurd, waar hij in de ‘binnenste cirkel’ werd opgevoerd. Zijn opvolger, Bonifatius VIII, smeet Celestinus overigens in de gevangenis, maar later werd Celestinus dan toch heilig verklaard.

Hoe dan ook gold het eigenlijk als een taboe om af te treden als paus. Het was niet strikt verboden, het werd niet gedaan. Zelfs erover debatteren lag moeilijk, want stel dat een of andere theoloog of kardinaal dat debat zou willen openen, dan zou dat de indruk geven alsof hij de regerende paus liever kwijt dan rijk was.

Toch zijn er nog een paar pausen geweest wiens pontificaat niét afliep omdat ze stierven. In 1415 was de leiding van de katholieke Kerk in een bijzonder ingewikkelde situatie beland. Het zogenaamde westerse schisma had gezorgd voor één paus in Rome, en een andere paus in Avignon. In de vroege vijftiende eeuw wilde men terug naar één paus, voor de hele katholieke wereld. Die operatie mislukte aanvankelijk, want in plaats van twee pausen (die dan vervangen werden door één nieuw gekozene) weigerden de twee eersten terug te treden, en zat men ineens met drie pausen.

In deze ongewone situatie werd uiteindelijk één van de ‘pausen’, Gregorius XII, bereid gevonden om vrijwillig afstand te doen van de tiara. Dat was zijn geluk. Want waar anderen werden afgezet, werd Gregorius opnieuw kardinaal. Hij bracht het zelfs tot legaat (gezant) van de nieuwe paus.

In de moderne tijden gaf Napoleon niet veel om het pauselijk gezag. Hij nodigde paus Pius VII uit naar Parijs voor zijn eigen keizerskroning (de kroon die hij op zijn eigen hoofd zou zetten, speciaal om de paus te vernederen). Maar Pius had het maneuver doorzien en had voor zijn afreis een ‘akte van ontslag’ laten opstellen: indien Napoleon hem gevangen zou nemen, zou niet de paus in de nor zitten, maar slechts een simpele monnik. Een nieuw concilie moest dan een paus kiezen.

Napoleon zal de volgende jaren Pius VII afwisselend verplicht in verbanning buiten Rome sturen en hem af en toe laten aanhouden. Napeleon zelf riep een eigen concilie samen, maar dat draaide anders uit dan hij verwacht had: de kardinalen eisten de vrijlating van de paus. En uiteindelijk was het Napoleon die verbanning tegemoet zag: eerst op Elba, dan op Sint-Helena. Pius VII keerde terug naar Rome, de paus die eventueel ontslag had willen indienen, had het prestige van zijn ambt in hoge mate versterkt.

Toch is ook tot nu toe vrijwillig terugtreden als paus is in ieder geval een zeer heikel punt van discussie in de Kerk. Het kwam ook al ter sprake bij de vorige paus Johannes Paulus II die op zeer hoge leeftijd ook al omwille van gezondheidsredenen zijn ambt wilde neerleggen. Sommige kardinalen spraken er openlijk over, maar Johannes-Paulus II geloofde dat zijn fysieke lijden zijn persoonlijk ‘kruis’ was dat hij te torsen had. Tot zijn dood op 85-jarige leeftijd bleef hij paus.

Het aftreden van paus Benedictus XVI is dan ook een grote verrassing. Tot gisteren werd er in geen enkel belangrijk medium op geallueerd of gespeculeerd.

Waarom treedt de paus af?
Walter Pauli: Er zullen officiële en minder officiële redenen gegeven worden, maar de paus is te oud om zijn taken nog naar behoren te kunnen vervullen. Een paus moet over voldoende fysieke en geestelijke kwaliteiten beschikken. Er wordt getwitterd dat er belangrijke druk is van zeer conservatieve groeperingen op de paus, maar dat is het natuurlijk product van het beroemde roddelcircuit rond het Vaticaan. Dat is altijd actief, en zeker in tijden van grote gebeurtenissen die niet volgens de verwachte logica verlopen.

Staan ongetwijfeld nog te wachten: theorieën waarin gewag gemaakt wordt van de islam (een jongere paus om die oprukkende godsdienst militanter het hoofd te bieden), vermeende financiële en – waarom niet – seksuele schandalen. En er valt geld te verdienen met de weddingschap dat de woorden ‘Opus Dei’ zullen vallen. Wàt er precies van aan is, zal nog even een geheim blijven, maar dàt er ‘iets’ is, dat weet straks de hele wereld.

Hoe moeten we ons Benedictus XVI herinneren?
Walter Pauli: Zijn beleid was een na-periode bij dat van zijn voorganger, Johannes Paulus II. Benedictus XIII heeft een paar moderniseringen proberen te doen doorgaan, maar hij faalde jammerlijk in het dossier dat zijn hele pausschap zal overschaduwen: dat van de seksuele schandalen binnen de Kerk. Hij was zelf voorstander van een hardere aanpak en meer openheid. Maar als puntje bij paaltje kwam – zie de zaak van de Brugse ex-bisschop Roger Vangheluwe – bleef er bijzonder veel mist en onduidelijkheid.

Maar wellicht zag hij zelf in dat het hem aan de nodige energie ontbrak. Aftreden als paus was tot nu toe eigenlijk geen optie, ook niet voor Benedictus. Door het toch te doen geeft Benedictus de ruimte aan zijn opvolgers om hetzelfde te doen.

De paus geeft dus met zijn laatste beslissing een krachtig signaal dat het anders kan. Dogma’s zijn voor eeuwig en altijd. Maar uiterlijkheden en practicalities zijn aan verandering onderhevig. Ook in de Kerk. Hij geeft aan dat een paus een decisionmaker van deze tijd is. In die zin is zijn aftreden wellicht de modernste daad van zijn ambt. (EE)

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content