Afscheid van Rusland-correspondent Olaf Koens: ‘Wij overschatten het belang van Poetin’

Met Oorlog en Kermis neemt de Nederlandse journalist Olaf Koens afscheid van het correspondentschap in Moskou. In zijn afscheidsboek laat hij de onderkant van de Russische samenleving aan het woord. ‘Russen zijn constant voorbereid op het ergste.’

Eén keer. Eén enkele keer heeft hij Hem ontmoet. Tijdens een staatsbezoek van de Nederlandse premier Mark Rutte werden beide heren aan elkaar voorgesteld.

– ‘Olaf Koens.’

– ‘Vladimir Poetin.’

‘En dat was het,’ grijnst Koens, terwijl hij van zijn biertje nipt. Dat hij nooit dichter bij de Russische president is geraakt, vindt hij helemaal niet erg. ‘Wij overschatten het belang van Vladimir Poetin.

We hebben in het Westen het waanidee dat we Rusland kunnen begrijpen door Poetin te begrijpen, maar zo werkt het niet. Er zijn bibliotheken vol onzinboeken geschreven over Poetin: welke boeken hij leest, wat hij eet bij zijn ontbijt, welke kleren hij draagt. Eigenlijk vind ik Poetin helemaal niet interessant. Rusland is een gigantisch kaartenhuisje, met Poetin helemaal bovenaan. Ik vind het veel interessanter om de onderkant van dat kaartenhuisje te beschrijven.’

En dus komt de naam Vladimir Poetin geen enkele keer voor in Oorlog en Kermis, het boek waarmee Koens zijn Moskouse periode afsluit. Het is een wervelende roadmovie geworden, langsheen desolate kloosters, kapotgeschoten dorpen en strafkampen in de permafrost. Als Ruslandcorrespondent, onder meer voor de VRT, zat hij de voorbije acht jaar het nieuws op de hielen. Hij deed verslag van oorlogen in Oekraïne en de Kaukasus, het proces van de punkband Pussy Riot en de moord op oppositieleider Boris Nemtsov.

Hij is er de voorbije jaren getrouwd, vader geworden, heeft zowat elke belangrijke gebeurtenis vanaf de eerste rij meegemaakt. Maar Rusland is een afgesloten onderwerp, verzekert hij. ‘Toen ik enkele weken geleden op Zaventem door de paspoortcontrole kwam, viel er een enorme last van mijn schouders. Ik ben er zonder kleerscheuren doorgekomen. Ik hoef niet meer terug. Het is klaar.’

Hij was een van de eerste journalisten die de crashsite van de MH17 bereikte, het vliegtuig van Malaysian Airlines dat vorig jaar werd neergehaald boven Oost-Oekraïne. Als eerste Nederlandse journalist liep hij door de brokstukken en registreerde hij de ravage: vliegtuigraampjes, verhakkelde teddyberen, zwartgeblakerde lichaamsdelen. Vandaag relativeert hij het belang van de crash.

‘Voor Nederland is het natuurlijk een nationale tragedie, maar eigenlijk is het maar een voetnoot in die hele oorlog. De crash van de MH17 heeft niets wezenlijks veranderd, vooral omdat Nederland in de eerste plaats aan zijn economische belangen denkt. Het is ook lang niet het meest schokkende dat ik gezien heb. Ik ben in dorpen geweest die volledig verwoest waren. Ik heb ouders hun kinderen zien begraven in hun eigen tuin. Dat vond ik veel aangrijpender.’

Op de spionnenschool

De oorlog in Oost-Oekraïne is ronduit krankzinnig, vindt Koens. ‘Het is een volstrekt bedachte oorlog waar geen enkele partij iets bij kan winnen. Het is een oorlog waarin blanke orthodoxe christenen vechten tegen blanke orthodoxe christenen. Het gaat niet over land, want Oekraïne wil de Krim eigenlijk helemaal niet terug, en Rusland wil Oekraïne helemaal niet veroveren. Er zijn geen twee volkeren die cultureel zo verwant zijn als Russen en Oekraïners. Het gaat over niets, en toch vechten ze met elkaar.’

Ondanks de gruwel van de oorlog is de kermis nooit ver weg. Wanneer de Krim door Russische soldaten bezet wordt en van de buitenwereld wordt afgesloten, vloeit de champagne er rijkelijk. Terwijl de mortiergranaten op Marioepol neerkomen, liggen de inwoners een kilometer verder doodleuk bier te drinken op het strand.

‘Die Russische gelatenheid is legendarisch’, schatert Koens. ‘Dat merkte ik ook toen er in Tsjeljabinsk een meteoriet insloeg, en er niet één Rus onder de indruk leek. “Ik dacht even dat de wereld verging, maar het bleek een meteoriet te zijn”, vertelde een inwoner me. Prachtig toch? Dat is voor mij het voornaamste verschil met de gemiddelde westerling. Wij denken dat we zelf ons leven maken, maar Russen gaan ervan uit dat het leven voor je gemaakt wordt. En zelfs als het je voor de wind gaat, beseffen ze dat ze alles ook snel weer kunnen verliezen. Omdat de bank waar je geld staat plotseling verdwenen is, of omdat iemand je bedrijf afpakt. De Sovjet-Unie heeft een mens gecreëerd die constant voorbereid is op het ergste.’

Dat Sovjetverleden verklaart volgens Koens een groot deel van de problematische verhouding met het Westen. ‘Ik snap fundamenteel niet hoe Rusland met zijn verleden omgaat. Onder Stalin zijn er miljoenen doden gevallen, maar daar is vandaag geen spoor van terug te vinden. Een gedenksteen in Moskou en een aftands museum in Perm, dat is het zowat. In de schoolboeken wordt met geen woord gerept over de goelag. Elke opmerking over de gruwel onder Stalin wordt gecounterd met het argument dat Rusland de Tweede Wereldoorlog heeft gewonnen.’

De meeste Russen hebben nooit afscheid genomen van de Sovjet-Unie, meent Koens. ‘Als je onder het communisme voor de Oost-Duitse Stasi werkte, vind je vandaag in Duitsland zelfs geen job in een kinderdagverblijf. Als je tijdens de Sovjet-Unie voor de KGB werkte, kun je gewoon president worden. Je merkt het ook aan de manier waarop de strijd in Oost-Oekraïne verloopt. Russen en Oekraïners voeren nog altijd oorlog zoals ze dat in de Tweede Wereldoorlog deden: richten op goed geluk en schieten maar. Dat die granaten op die manier weleens op woonwijken terechtkomen, maakt voor hen niets uit. Daar is geen van beide kanten mee bezig.’

Na acht jaar correspondentschap is Rusland grondig veranderd. ‘De sfeer is grimmig geworden, zeker tegen buitenlanders’, zucht Koens. ‘Toen ik hier aankwam, gaven de Russen de jaren negentig voor alles de schuld. Ze waren ervan overtuigd dat ze alles beter zouden gaan doen. Vandaag krijgt het buitenland van alles de schuld, op het krankzinnige af. Als er in een Siberisch dorp een gat in de weg zit, is dat nóg de schuld van Barack Obama.’

Koens ondervond steeds meer hinder tijdens zijn werkzaamheden. ‘Tot voor kort was het nooit moeilijk om Russen te interviewen. Vandaag is iedereen extreem wantrouwig. Mensen vonden het verdacht dat ik Russisch sprak. Dat had ik vast op de spionnenschool geleerd! Het voorbije jaar belden dorpsbewoners gewoon de politie wanneer ze me zagen. Ik ben meermaals een dorp uitgezet, alleen omdat ik buitenlander ben. Dan is de lol er al snel af.’

En dus heeft ook de familie Koens ondertussen Moskou verlaten, zoals zoveel jonge, hoogopgeleide Russen. Het kantelpunt kwam vorig jaar, toen er een wet van kracht werd waardoor Russen met een dubbele nationaliteit zich moesten registreren. ‘Plots moest ik in allerijl met mijn dochter naar de stadsdienst, omdat ze zowel de Russische als de Nederlandse nationaliteit heeft. Ze was op dat moment geen half jaar oud, maar in de ogen van de overheid was ze dan al een landsverrader. Dat was het moment waarop ik besefte dat ik in Rusland niets meer te zoeken had. Wegwezen.’

.