5 jaar Lehman Brothers: de virtuele economie van het geld is verzand in fundamentalisme

Is het niet cynisch dat wat in 1845 startte als een kruidenierszaak, een dikke 150 jaar later de hele wereldeconomie bijna naar de verdoemenis zou helpen? Op 15 september 2008 ging Lehman Brothers, ondertussen de grootste Amerikaanse zakenbank, over kop. Er was, in het casinokapitalisme dat de afgelopen decennia opgang had gemaakt, verkeerd gegokt. Of ging het toch niet om gokken, maar om kwaadaardig uitgekiende strategieën, die met de zege van gewetenloze captains of industry uitgevoerd werden door analisten en traders die geselecteerd waren op het psychologische profiel van een psychopaat?

Want ja, dat gebeurde in de financiële tempels van Wall Street en The City, waar het totaal ontbreken van enige empathie beschouwd werd als een van de belangrijkste jobvereisten. Deze hoogopgeleide goochelaars konden fortuinen doen verdwijnen en als bij toverslag in veelvoud uit hun mouw schudden. Niets in de handen, niets in de zakken. Je mag dat letterlijk nemen, want het geld dat ze op hun balansen toonden, bestond vaak niet eens.

Als het al op hun balansen stond, want miljardentransacties konden ook ‘verstopt’ worden in giftige verpakkingen, die zo verknipt, opgedeeld, doorverkocht en herverpakt waren, dat geen kip nog wist wat er in zat.

Zoals het bij goochelen om perceptie gaat, zo gaat het in de virtuele economie van het geld ook louter om perceptie. Dat ondervonden we pijnlijk toen ratingagentschappen – die geacht werden het systeem te controleren, maar in opdracht van hun eigenaren, de banken, de boel belazerden – van A’tjes B’tjes maakten. Dezelfde dag nog dreigden landen failliet te gaan. Een letter verschil maakt miljarden verlies. Zomaar, want we hadden er het raden naar waarop die kredietbeoordelingen gebaseerd waren. Op de werkelijkheid alvast niet, want de kredietbeoordelaars hadden banken die de dieperik in gingen altijd netjes van een tripple A voorzien.

De werkelijkheid was overigens al lang losgekoppeld van de financiële handel. Die gebeurde ondertussen automatisch, door computers die via duizelingwekkende algoritmen miljarden konden verhandelen in microseconden, virtueel geld waar in de echte economie niets tegenover stond. Geen mens kwam er aan te pas. In zijn uitstekende roman Gelukkige Slaven laat Tom Lanoye zijn hoofdpersonnage Tony Hansen, computerspecialist bij een zakenbank, mijmeren: ‘Zoals ooit l’art pour l’art was ontstaan, zo was nu ook de handel ontstaan omwille van de handel. Na de dichter en de conceptuele kunstenaar betraden de bankier en de beurshandelaar het tijdperk van de zuivere lyriek, waarbij je met niemand rekening hoefde te houden, om te beginnen met je publiek.’

In 2008 ging de beerput open en met verstomming keken we met z’n allen naar wat er zich daar de afgelopen decennia had opgestapeld. Toen ik in het begin van deze legislatuur lid werd van de financiële en economische commissie van het Europees parlement viel ik van de ene verbazing in de andere. De pijnlijkste vraag die wij, politici, moesten beantwoorden, was die naar de rol die we er zelf in hadden gespeeld.

Want het werd nu stilaan duidelijk dat deregulering er mee had voor gezorgd dat de teugels konden gevierd worden, of erger, dat het briesende beest zonder teugels stuurloos het ravijn kon ingalopperen. Het neoliberale sprookje dat alles beter gaat, als een oubollige overheid z’n handen maar terugtrekt en een spitsvondige, creatieve en dynamische privésector vrij spel krijgt, is er in de jaren ’90 als zoete koek ingegaan.

Hoewel we vandaag weten dat we de sector enkel veilig en gezond kunnen maken door een betere regelgeving, blijven de hogepriesters van de financiële wereld hun geloof in minimale regels prediken. Volgens de Tsjechische econoom Tomás Sedláček is economie een soort theologie, een geloof. En zoals theologie die losgekoppeld wordt van de werkelijkheid tot fundamentalisme kan leiden, zo is ook de virtuele economie van het geld verzand in fundamentalisme.

Dat heb ik de afgelopen jaren mogen ondervinden toen we in het parlement sleutelden aan een striktere regelgeving. Voor elke letter die we schreven, stond er een lobbyist klaar om die te ontkrachten of af te zwakken. En ja, ze vinden nog steeds gehoor bij de conservatieve rechtervleugel van het parlement. Dat betekent niet dat er sinds 2008 niets is gebeurd. De Unie heeft wellicht de grootste hervorming van de financiële sector sinds haar ontstaan op het getouw gezet. Die is nog lang niet afgerond, maar banken moeten zich inmiddels wel plooien naar strengere regels, forsere kapitaalsvereisten, beperkingen van hun goocheltrucs én hun bonuscultuur.

De supersnelle handel in microseconden is aan banden gelegd. Voor schaduwbanken, de schimmige broertjes van de banken die ontsnapten aan bancaire regels, liggen er nieuwe regels klaar om gestemd te worden en de ratingbureaus hebben evenmin vrij spel. En deze week nog werd een belangrijke stap gezet naar een bankenunie, door het toezicht op de banken Europees te maken. Er ligt nochtans nog behoorlijk wat werk op de plank. De scheiding van zakenbanken en spaarbanken is nog lang geen feit en banken die too big to fail waren, zijn vandaag soms nog bigger to fail geworden. Als het van de sector afhangt, genezen we de kwaal met het virus dat de kwaal heeft veroorzaakt.

Ook de slachtoffers van het feest van de hebzucht hebben we nog lang niet vergoed. Integendeel, de gewone belastingbetaler wordt nog steeds geacht het gelag te betalen. Als we, zoals het Europees parlement heeft voorgesteld, een financiële transactietaks (FTT) willen invoeren, zodat de meest kapitaalkrachtigen onder ons die fors geprofiteerd hebben van de bancaire goocheltrucs moeten bijdragen aan het herstel, treden opnieuw vertragingsmechanismen in werking. Zo heeft de juridische dienst van de Europese Raad – het orgaan waarin de Europese staatshoofden zetelen – plots bezwaren ontdekt tegen de FTT. Het zal me benieuwen wie hen dat heeft ingefluisterd.

De Stealthdiplomatie van de financiële sector is van geen kleintje vervaard. Hoe dan ook, als het van ons afhangt moet en zal die financiële transactietaks er komen. Men moet me niet komen vertellen dat onze welstellende medemens te lijden heeft onder de crisis. Het aantal superrijken is wereldwijd, ook in ons land, toegenomen, terwijl gewone burgers hun koopkracht zagen dalen. Precies daar waar de crisis het hardst toesloeg zijn er méér superrijken bijgekomen. Dat een vijfde van hen actief is in de financiële sector is allicht geen toeval.

Said El Khadraoui is Europees parlementslid en lid van de commissie economie en financiën van het EP