4 uur en 8 minuten met Poetin: hoe de Russische president het almaar moeilijker krijgt om zijn volk te overtuigen

De wegen liggen er slecht bij, de jaren 1990 waren verschrikkelijk en Rusland is het slachtoffer van samenzweringen. Ook dit jaar kon de Russische bevolking haar president op de rooster leggen in het tv-programma Directe lijn met Vladimir Poetin. Knack keek naar de 4 uur en 8 minuten durende litanie.

Sinds 2001 spreekt de Russische president eenmaal per jaar met het Russische volk. Directe lijn met Vladimir Poetin is een televisieprogramma waarin de Russische president live vragen beantwoordt van ‘gewone Russen’. Ook tussen 2008 en 2012, toen Vladimir Poetin even premier was vanwege het maximale aantal opeenvolgende ambtstermijnen voor presidenten, hield hij die gewoonte aan.

Voor de president is Een directe lijn een vreemdsoortige oefening in zelfkastijding. Van over het hele land krijgen Russen de mogelijkheid om hun president hun allerpersoonlijkste problemen voor te leggen. Dat doen ze doorgaans vanuit hun woonplaats, via hakkelende Skype-verbindingen of voor de camera van een cameraploeg te lande.

Het vier uur durende programma draait uit op een deprimerende litanie over alles wat er mis is met het reusachtige land. In de regio rond Smolensk staan de kraamklinieken op instorten en is er amper personeel. In Krasnojarsk zijn er amper scholen en crèches. In Tjoemen beklaagt een oude dame zich erover dat haar wijk nog altijd geen stromend water heeft. Katja, die aangekondigd wordt als ‘een Instagram-influencer’, maakt zich zorgen over het milieu.

Helemaal onnavolgbaar is de regie van het programma, die zonder meer eclectisch genoemd kan worden. Ernstige vragen over financiële sancties en drinkwatervoorziening worden zonder de minste overgang opgevolgd door een bezoek aan een beloegaopvangcentrum in het Verre Oosten.

Wie nog maar een uur van het rechtstreekse gesprek volgt, krijgt de stellige indruk dat Rusland ongeveer uit elkaar valt. Voor de man die het land al negentien jaar leidt moet het een ronduit deprimerende ervaring zijn. De vragen worden uiteraard zorgvuldig geselecteerd en de antwoorden grondig voorbereid. Toch wordt de oefening elk jaar moeilijker.

‘De tsaar is goed’

Al achttien jaar ondergaat Poetin, dit jaar opvallend grijs geworden aan de slapen, het gesprek met gezonde tegenzin. Daarbij volgt hij steevast dezelfde strategie. Gezeten op een stoel in een ruime studio, vergezeld van één of meerdere journalisten die het gesprek modereren, kucht hij, maakt hij notities en verdrinkt hij zijn antwoorden in cijfers en statistieken.

Uiteraard is de president van zowat alle problemen op de hoogte, en neemt hij de klachten ter harte. Honderduit palavert Poetin dan over hoe een staat het best gerund kan worden en maant hij plaatselijke bestuurders aan tot actie. Directe lijn is de letterlijke implementatie van het oude Russische gezegde: ‘De tsaar is goed, maar er zijn slechte bojaren.’ Om het in hedendaagse termen te stellen: president Poetin zit vol goede bedoelingen, maar wordt gedwarsboomd door boze, corrupte lokale bestuurders.

Dit jaar bleek de oefening extra moeilijk. De populariteit van de president is aan het slabakken. Terwijl Poetin na de annexatie van de Krim in 2014 meer dan 80 procent van de Russen achter zich wist te scharen, zou die populariteit nu rond de 47 procent hangen. Het is een vaststelling die ook in de hogere regionen van het Kremlin tot paniek leidt. Toen het opiniebureau VTsIOM een poll publiceerde waaruit bleek dat slechts 31,7 procent van de Russen hun president vertrouwden, eiste het Kremlin extra uitleg. In de beste stalinistische traditie publiceerde VTsIOM daarop een nieuwe poll, waarin plots 72,3 procent van de ondervraagden zijn steun uitsprak voor de president.

Terwijl Poetin na de annexatie van de Krim meer dan 80 procent van de Russen achter zich wist te scharen, zou die populariteit nu rond de 47 procent hangen.

Vladimir Poetin was sowieso al de enige figuur binnen het regime die nog enig aanzien genoot. Zowel premier Dmitri Medvedev, de Russische regering als zijn partij Verenigd Rusland worden door meer dan de helft van de Russen verafschuwd.

Bovendien zijn Russen almaar gemakkelijker voor protesten te porren. Plaatselijk verzet tegen bouwprojecten, onteigeningen of wantoestanden is al jaren schering en inslag. Toen twee weken geleden de kritische journalist Ivan Goloenov valselijk beschuldigd werd van drugshandel nadat politieagenten drugs in zijn rugzak hadden gestopt, kwamen binnen de kortste keren duizenden Moskovieten op straat om te protesteren. Gepakt in snelheid kreeg de politie het bevel Goloenov onmiddellijk vrij te laten. De verantwoordelijken werden op staande voet ontslagen.

Angstbeelden en stokpaardjes

Ondanks de pracht en praal van grootsteden als Moskou en Sint-Petersburg, de organisatie van de Olympische Winterspelen en het WK voetbal is het gros van de Russen de voorbije jaren verarmd. Vooral op het platteland zijn de levensomstandigheden nog altijd erbarmelijk en vallen burgers nog al te gemakkelijk ten prooi aan de willekeur van de plaatselijke autoriteiten. Ondanks de glorierijke terugkeer van de Krim naar het Moederland liggen de wegen er nog altijd slecht bij, stelen corrupte politici nog altijd alles wat los en vast zit, en leven nog altijd meer dan 40 miljoen Russen in acute armoede.

Na bijna twee decennia jaar aan de macht is het voor Vladimir Poetin almaar moeilijker om op die pijnlijke realiteit een antwoord te formuleren. Daarom sloeg de president dit jaar een opvallend inschikkelijke toon aan in Directe lijn. Natuurlijk moeten Russen corruptie en wantoestanden blijven signaleren. Meermaals benadrukt Poetin dat hij zich het lot aantrekt van de gewone Russen, dat hij nog altijd voor hen vecht. Uiteraard maakt de president zich zorgen over alles wat er in zijn enorme land misgaat. Vervolgens verwijst de president naar de jaren 1990, toen Rusland aan de bedelstaf zat, in chaos verkeerde en ‘zijn soevereiniteit dreigde te verliezen’. ‘De jaren 1990’: het is een geïnstitutionaliseerd angstbeeld geworden, een soort boze geest waarmee een ouder dreigt als de kinderen niet flink naar bed gaan.

Het is maar de vraag of die angstbeelden nog overtuigen. Russen die tijdens de roebelcrisis geboren werden, vieren dit jaar hun 21e verjaardag. Meer dan een kwart van de Russen heeft de jaren 1990 niet bewust meegemaakt. Bovendien lijken veel omliggende landen zich wél succesvol te ontwikkelen. Ook de presidentsverkiezingen in Oekraïne, waar de ook in Rusland enorm populaire acteur Volodymyr Zelensky president werd, kosten in het Kremlin heel wat hoofdbrekens: je kunt moeilijk blijven volhouden dat fascisten Oekraïne onder de voet lopen wanneer een Russischtalige acteur van Joodse origine president kan worden.

Je kunt moeilijk blijven volhouden dat fascisten Oekraïne onder de voet lopen wanneer een Russischtalige acteur van Joodse origine president kan worden.

En dus haalt Poetin ook dit jaar zijn stokpaardjes van stal. Hij maant de Russen aan om minstens drie kinderen te krijgen om de problematische demografie recht te trekken. Hij herhaalt dat de Amerikaanse en Europese sancties vooral erg zijn voor Amerika en Europa, maar goed zijn voor de Russische economie. Hij belooft om de hightechindustrie te promoten. En natuurlijk herhaalt de president eens te meer dat zijn land dankzij zijn ‘supersonische raketten’ geen enkel gevaar loopt.

Tegelijk benadrukt hij dat het elders niet noodzakelijk beter is. Uiteraard drukt Poetin zijn afgrijzen en verrassing uit over de laatste corruptiezaak, al wijst hij er natuurlijk tegelijk op dat ‘ook Amerika veel problemen heeft met corruptie’. Hij benadrukt dat de nieuwe wet die ‘het besmeuren van de overheid’ verbiedt geen aanval is op de vrijheid van meningsuiting. Bovendien is die maatregel geen Russisch verschijnsel, benadrukt Poetin. ‘In Duitsland krijg je voor zo’n inbreuk meerdere jaren celstraf.’

Opvallend vriendelijk

Interessant wordt het pas wanneer het vierde uur van het ‘gesprek’ aanbreekt en de actualiteit voorbijkomt. Wanneer de zaak rond Ivan Goloenov ter sprake komt, stelt een van de vragenstellers voor om de drugswetten te versoepelen, zodat de politie niet langer kritische journalisten in de val kan lokken. Poetin wijst de suggestie resoluut af. ‘De bedreiging voor ons land is groot als we drugs zouden toelaten’, zegt hij. Tegelijk belooft hij de veiligheidsdiensten beter te controleren, om ervoor te zorgen dat ze ‘mensen niet zomaar in de gevangenis kunnen gooien’.

Ook Oekraïens president Volodymyr Zelensky, over wie Poetin zich tot dusver nauwelijks uitliet, passeert even de revue. Hoewel Poetin hem een ‘getalenteerd man’ noemt, legt hij de schuld bij Kiev voor de slechte relaties en de situatie in Oost-Oekraïne. Voor Amerika is hij dan weer opvallend vriendelijk. ‘Als zij interesse tonen, zijn wij klaar om de dialoog aan te gaan.’ Tegelijk betreurt hij de positie van Donald Trump, die door ’talloze checks-and-balances’ niet het Ruslandbeleid wil voeren dat hij zelf zou willen.

Na 4 uur en 8 minuten verlossen de presentatoren de president — en eerlijk gezegd ook menig toeschouwer — uit zijn lijden. Wat vooral overblijft, is het beeld van een verouderde man die ondanks zijn keurige pak en bezorgde blik almaar minder grip lijkt te hebben op de richting waarin zijn land uitgaat. Terwijl Directe Lijn vroeger bijwijlen gold als een soort laboratorium, een ondiep zwembad waarin het Kremlin voorzichtig zijn teen kon dippen om een nieuw idee af te toetsen, is het programma de laatste jaren verzand in een soort rituele herhaling, met een protagonist die almaar minder zin heeft om de hoofdrol te spelen.

Zoals de onnavolgbare oud-premier Viktor Tsjernomyrdin het ooit verwoordde: ‘Het is nooit geweest zoals nu, en het is opnieuw hetzelfde.’