Waarom erkent onze cultuur zo moeizaam helden?

Tinneke Beeckman is filosofe. Voor Knack beantwoordt ze elke week een moeilijke vraag.

Helden zijn belangrijk, zonder hen wordt het leven stierlijk vervelend. Maar helden zijn niet populair. Wanneer ik aan kennissen vraag wie hun held(in) is, volgt er meestal een ongemakkelijke stilte. Zeker, superheldenfilms trekken volle zalen. Maar hun band met de realiteit is onbestaande. De figuren bieden geen inspirerend voorbeeld. Hoe komt het dat onze cultuur zo moeizaam helden erkent? Ik zie drie redenen: niemand lijkt perfect genoeg, rebelse naturen verworden tot marketing en beroemdheid is een leeg begrip geworden.

Een held doet iets uitzonderlijks: hij zet iets op het spel om zichzelf en anderen te overwinnen. Hij durft eenzaam en ongelukkig te zijn. Hij excelleert én faalt. Achilles, de Griekse held in Homeros’ Ilias, sterft omdat hij een zwakke plek heeft. Helden zijn niet perfect, ze zijn geen goden.

Daarmee is al een misverstand weggewerkt. Want iemands gebreken worden makkelijk aangehaald om verdiensten te miskennen. Waarom nog Voltaire lezen, bijvoorbeeld? Hij was een rijke, ijdele man die zich kon veroorloven om anderen te kapitelen. Soortgelijke opmerkingen vallen altijd te maken. Want elke mens bevat ongerijmdheden. Maar dat hoeft niet te storen. Je kunt iemands verwezenlijkingen appreciëren, terwijl je zijn gebreken helder blijft zien. Bewondering vereist geen verblinding.

Wanneer je niet meteen helden kunt bedenken, bedenk dan dat iemand zo goed is als het beste wat hij of zij ooit heeft gedaan. Een komiek is zo geestig als zijn beste grap, een schrijver zo knap als zijn beste tekst, een filosoof zo bedachtzaam als zijn beste idee. En aanvaard dat niemand zich uitsluitend van zijn beste kant kan tonen.

Elke held heeft daarbij een rebelse kant. Hij gaat zijn eigen weg, zelfs al plaatst hij zich daarmee buiten de samenleving. Maar juist die stap lijkt nu moeilijk. Want wie zich charismatisch tegen de regels van de vrije samenleving verzet, wordt economisch aantrekkelijk. Heel wat helden worden commercieel gerecupereerd. Rebelsheid is uitstekende marketing. Antikapitalist Che Guevara prijkt al jaren op duizenden posters en shirts. Bedrijven verdienen er fortuinen mee. Rebellen worden dus gerecycleerd door het systeem waartegen ze zich afzetten. Topsporters of rappers die carrière maken ondanks de obstakels inherent aan een systeem dat uitsluit, worden uithangborden voor multinationals. Maar deze vermarkting van de ‘outsider’ creëert uiteindelijk een maatschappelijke leegte. Want het buitenbeentje wordt deel van een logica waardoor hij zoals alle anderen wordt: een inwisselbaar commercieel product.

De markt selecteert dus helden en bepaalt hun houdbaarheid. Tegenwoordig hebben mensen veel respect voor bedrijfsleiders, entertainers of sporters, en weinig voor militaire, intellectuele of artistieke toppers. Politici scoren ook laag. Wat opvalt, is dat helden ook de commerciële wedijver moeten winnen. Welke manager runt het meest rendabele bedrijf en wordt de nieuwste goeroe: Bezos, Zuckerberg of Gates? Zelfs sportlui ontsnappen niet aan hun onderlinge financiële concurrentie. Ook dat is vermarkting van de held.

Een laatste hedendaagse moeilijkheid is de status van beroemdheid. Enerzijds zijn heel wat beroemdheden allesbehalve heldhaftig. Soms zijn hun verdiensten ronduit onduidelijk. Denk maar aan iemand als Kim Kardashian. En voor vijf minuten faam op televisie zouden heel wat mensen vernederende toeren uithalen. Anderzijds worden mensen met buitengewone verdiensten soms door niemand geëerd. Wie kent bijvoorbeeld verzetsheld(inn)en? Wat betekent erkenning dan nog?

De hedendaagse samenleving lijkt verward over haar helden, omdat ze verward is over haar idealen. Maar ik weet dat ik mezelf een plezier doe door genereus helden te kiezen. Het leven wordt er alleen boeiender door.