Vlaanderen neemt afscheid van Etienne Vermeersch: ‘Het kon hem niet schelen of hij applaus kreeg van links of rechts’

Seks, gedwongen uitwijzingen of de islam: Etienne Vermeersch had over bijna alles een heldere en scherpe mening klaar. Filosofen Patrick Loobuyck en Maarten Boudry blikken terug op het leven van hun grote voorbeeld. ‘Als hij over de muziek van Bach praatte, kwam hij in een bijna religieuze vervoering.’

Gedurende zijn leven beïnvloedde Etienne Vermeersch tal van Vlaamse denkers. Onder hen ook filosoof Maarten Boudry: ‘Ik ken hem vooral als de mentor van mijn mentor, professor Johan Braeckman. Ik heb nooit les gehad van hem, maar ik heb hem wel vaak persoonlijk ontmoet.’

Dat gebeurde voor het eerst via SKEPP, de Studiekring voor de Kritische Evaluatie van Pseudo-wetenschap en het Paranormale, waar beide academici deel van uitmaakten.

‘De laatste jaren ben ik een paar keer bij hem thuis geweest. Hij is tot op het laatste moment zeer lucide gebleven’, zegt Boudry.

‘Intellectueel is hij een voorbeeld voor me geweest. Zo waardeerde ik de helderheid waarmee hij zijn standpunten toegankelijk maakte voor een breed publiek. Hij stond met beide voeten in de werkelijkheid. Hij was geen ivoren toren-filosoof. Hij heeft altijd geprobeerd om toegankelijk te schrijven, zonder al te veel jargontaal. Dat maakte hem vrij uniek.’

Zichzelf laten uitwijzen

Ook moraalfilosoof Patrick Loobuyck (UAntwerpen) ziet Vermeersch als een voorbeeld. Loobuyck herinnert zich de lessen die hij volgde bij professor Vermeersch. Lessen die hij niet eens verplicht moest volgen, maar vrijwillig opnam. ‘Hij was een begenadigd lesgever’, zegt hij. ‘Het was tijdens de late jaren negentig, toen hij de commissie voorzat die de regels moest opstellen over gedwongen uitwijzingen. Hij kreeg heel veel kritiek omdat hij dat deed. Er waren collega’s van hem die vonden dat dat niet kon. Maar die kritiek kon hij van zich af laten glijden.’

‘Legendarisch was hoe hij zijn stempel drukte op de euthanasiewet en het uitwijzingsbeleid’, zegt Boudry. ‘Daarbij liet hij nota bene zichzelf vastbinden en uitzetten, om te voelen hoe dat is.’

‘Hij heeft me inhoudelijk beïnvloed’, aldus Loobuyck. ‘Ik kom net als hij uit een katholiek nest. Hij heeft me ook beïnvloed wat betreft mijn rol in de maatschappij. Net zoals andere Gentse intellectuelen als Jaap Kruithof en Leo Apostel nam hij bewust een rol op in het publieke debat.’

Geen koele kikker

Loobuyck: ‘Vermeersch was incontournable. Mensen, ook zij die het niet met hem eens waren, wilden soms graag weten wat hij dacht over een bepaald onderwerp. Of het nu over seksualiteit, abortus of islam ging: hij kon zijn mening snedig, helder en rationeel overbrengen.’

Net door die publieke rol kreeg Vermeersch vaak kritiek te verduren. Niet alleen op zijn mening, maar ook op zijn stijl. ‘Hij werd soms gezien als een kille rationalist, maar hij brak net met de vooroordelen over de scheiding tussen ratio en emotie’, zegt Boudry. ‘Hij bewees dat je als rationalist geen koele kikker hoeft te zijn. Hij was een zeer fijngevoelig mens, met een grote liefde voor kunst.’

‘Als het over God ging, kon hij onverbiddelijk streng redeneren, maar als hij over de muziek van Bach praatte, kwam hij in een bijna religieuze vervoering’, aldus nog Boudry.

Loobuyck denkt dat Vermeersch zich niet veel aantrok van zijn tegenstanders. ‘Hij dacht zelf diep na en bracht zijn visie dan naar buiten. Hoe dat overkwam, deerde hem niet. Als het maar logisch, rationeel en pragmatisch was. Vermeersch was geen idealistisch utopisch denker, maar dacht na met zijn voeten op de grond. Maar soms werd hij moedwillig verkeerd begrepen door lui die hem onmenselijkheid aanwreven. Dat klopte niet, want hij bleef altijd menselijk.’

Reactionair

Zo kwam er doorheen de jaren kritiek op zijn felle uitlatingen over de islam. Onterecht, denkt Boudry. ‘Het kon hem bijvoorbeeld totaal niet schelen dat hij door kritiek op de islam in extreemrechtse hoek werd geduwd. Hij was gewoon consequent door zijn kritiek op het christendom door te trekken naar de islam. Vermeersch was één van de eersten die dat heeft aangedurfd. Tegelijkertijd uitte hij felle kritiek op het Vlaams Belang en haar racistische verleden. Daar respecteer ik hem voor.’

Loobuyck, die zelf zijn meningsverschillen had met Vermeersch, beaamt. ‘Toen hij zich met de thema’s migratie, islam en multiculturele samenleving is gaan bezighouden, heeft een deel van de progressieve beweging hem niet altijd gevolgd. Door bepaalde linkse mensen werd hij als bijna reactionair gezien.’

‘In het begin was hij nochtans onmiskenbaar progressief, links en vrijzinnig, zeker met zijn standpunt over euthanasie’, aldus Loobuyck.

Boudry: ‘Op ethische vlakken sloot hij aan bij links, maar in mijn eigen ogen is hij links noch rechts. Hij liet zich leiden door de zoektocht naar waarheid. Het kon hem dus niet schelen of hij applaus kreeg van links of rechts. Die onafhankelijkheid heb ik altijd bewonderd. Bij Vermeersch werd het trouwens nooit persoonlijk. Opvallend was daarbij het contrast tussen zijn onverschrokkenheid in de discussie en de vriendelijkheid achteraf. Na een debat kon hij altijd iets gaan drinken met zijn tegenstrevers, zoals met aartsbisschop André Léonard.’

Wereldberoemd in Vlaanderen

Ondanks zijn capaciteiten bleef Vermeersch hoofdzakelijk een Vlaamse intellectueel. ‘Hij was wereldberoemd in Vlaanderen. Jammer dat hij nooit is doorgebroken in het buitenland, zelfs niet in Nederland’, zegt Boudry. ‘Hij maakte nog deel uit van een minder internationaal publicerende generatie.’

De academische wereld is er hoe dan ook van overtuigd dat Vermeersch een blijvende indruk nalaat op de samenleving.

‘Een tijdje geleden, toen hij al ziek was, heb ik hem nog bezocht’, zegt Boudry. ‘Door zelf het einde van zijn leven te bepalen, heeft hij dankbaar gebruik gemaakt van zijn eigen levenswerk, de euthanasiewetgeving.’

‘Voor- of tegenstanders erkennen dat we met Vermeersch iemand verliezen met ervaring en kennis van zaken, die de buikgevoelens overstijgt’, besluit Loobuyck.