Visionaire kunstkameleon Chris Marker krijgt hommage in Bozar

Filmmaker, schrijver, fotograaf, verzetsheld, globetrotter, kattenliefhebber: Chris Marker was het allemaal, en meer. De expo Memories of the Future licht een tipje van de sluier over een van de meest enigmatische en visionaire kunstkameleons van de twintigste eeuw.

De Franse schrijver Jean Queval noemde Chris Marker ‘onze onbekende astronaut’. Filmmaker Alain Resnais doopte hem ‘het prototype van de mens van de 21e eeuw’. En hoewel hij in 2012 overleed en tijdens zijn talloze omzwervingen – artistieke, geografische en andere – nooit echt de stratosfeer verliet, zul je bezwaarlijk betere omschrijvingen vinden voor de multimedia-artiest die altijd aan de limieten van tijd, ruimte en de verschillende kunstdisciplines leek te ontsnappen.

Marker maakte niet alleen documentaires en filmessays. Hij fabriceerde met La jetée ook een baanbrekende korte fictiefilm. Bovendien publiceerde hij fotoboeken, romans, commentaren en gedichten. En hij hield zich op latere leeftijd bezig met cd-roms, YouTube, soundscapes, chatbots en Second Life. Bovenal was hij een eenmanslaboratorium dat kennis over de wereld opzoog en ter discussie stelde, die kennis in de meest diverse media goot en daarbij zowel een vorm van feitelijke objectiviteit als een volstrekt persoonlijke poëtica hanteerde.

Een van de invloedrijkste filmmakers van wie de mensen nog nooit hebben gehoord.

Voor wie nooit een film van Marker zag: de impact kun je nog het best vergelijken met bladeren door de dagboeken van een reiziger uit de romantiek. Zijn films doen geen enkele moeite om de kijker bij de hand te nemen, ze gaan ervan uit dat hij volwassen genoeg is om er zelf zijn weg in te vinden. Maar dan zonder de zelfingenomenheid van veel hedendaagse filmessayisten, en met een frisse nieuwsgierigheid naar de ander en zijn habitat.

Voeg daar nog een absorberende melange van ernst en humor aan toe, een uitgekiend en empathisch oog voor vreemde plekken en vlerken, plus de gave om op een volstrekt natuurlijke manier van geopolitiek naar anekdotiek te zappen, en het mag niet verbazen dat hij in cinefiele kringen als een grootheid wordt beschouwd. Martin Scorsese noemde hem ‘een van de invloedrijkste filmmakers van wie de mensen nog nooit hebben gehoord’.

Om in dat laatste hopelijk voorgoed verandering te brengen, is er nu de expo Memories of the Future in Bozar, die eerder dit jaar te zien was in La Cinémathèque Française. Die biedt niet alleen een rondreis door Markers markante audiovisuele universum, met projecties van verschillende sleutelwerken. Aan de hand van objecten, manuscripten, stills en affiches biedt de tentoonstelling ook een inkijk in zijn leven, hoewel Marker daar zelf graag een voile overheen drapeerde.

Klauwende katten

Zelf beweerde hij ter aarde te zijn gekomen in Ulaanbaatar, Mongolië. Anderen houden het bij Belleville, Parijs. Bovendien liet hij zich zelden of nooit fotograferen, omdat hij naar eigen zeggen aan ‘publiphobie’ leed. Naar interviews stuurde hij doorgaans zijn kat. Dat deed hij letterlijk, met ‘Guillaume’, een getekende kat die als alter ego fungeerde en bijtend commentaar leverde op actuele gebeurtenissen.

‘Ik hou van katten omdat ze nooit de kant van de macht kiezen’: zo lichtte hij zijn voorliefde toe. En ook voor mensen die klauwden tegen thepowers that be, tegen repressie en uitbuiting, had Marker zijn leven lang sympathie. Die rebelse vrijheidsdrang manifesteerde zich al tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen hij nog gewoon Christian Bouche-Villeneuve heette, de zoon van een bankier die nauwe banden had met het Vichyregime, die niettemin tijdens de Duitse bezetting bij het Franse verzet ging.

‘Ik ben gefascineerd door de geschiedenis en hoe die vorm krijgt’, zei Marker in een zeldzaam schriftelijk interview. ‘Politiek interesseert me alleen in de mate waarin ze in het spanningsveld tussen de geschiedenis en het nu ligt.’ Toch valt zijn linkse kijk op de wereld – hij kreeg filosofieles van Jean-Paul Sartre – makkelijk in zijn werk te detecteren, vooral dan in zijn films uit de jaren vijftig en zestig. Je merkt het in Cuba si! (1961), zijn filmessay waarin hij het regime van Fidel Castro verdedigt. Of in Loin du Vietnam, de protestdocumentaire die hij maakte met Joris Ivens, Alain Resnais, Jean-Luc Godard, William Klein, Agnès Varda en Claude Lelouch. En het druipt van elk frame in Les statues meurent aussi (1953), zijn in Frankrijk jarenlang verboden kritiek op het westerse kolonialisme. Ook die documentaire maakte hij samen met Resnais, met wie hij de motor vormde van de Rive Gauche-beweging, zeg maar de intellectuele vleugel van de Nouvelle Vague.

Gilliam en Bowie

Marker geloofde in het geschreven woord en begon zijn kameleontische carrière als schrijver, journalist, filmcriticus en uitgever. Maar zijn nieuwsgierigheid naar de snel muterende wereld en zijn fascinatie voor herinnering en bewustzijn – centrale thema’s in zijn oeuvre – waren zo groot dat hij ook wel fotografie, film, strips en allerhande digitale technologieën móést absorberen. Als selfmade ‘man van de 21e eeuw’ omarmde Marker zijn gulzige dilettantisme, maar hoe briljant sommige van zijn werken ook waren, tot vandaag blijft vooral de mythe en het mysterie Chris Marker als een satelliet boven zijn artistieke output cirkelen.

Alleen Le joli mai (1966), een cinéma vérité-portret van een bepaalde tijd en een bepaalde sfeer in Parijs, was indertijd meteen een succesje. En van zijn latere, minder ideologisch gekleurde werk is Sans soleil (1982) zonder twijfel het bekendste. Het is een rêverie over Japan, technologie en de conjunctie van verschillende volkeren en culturen.

Toch is het La jetée (1962), de enige fictiefilm die hij maakte, die het diepst in het collectieve geheugen staat gegrift: de prent inspireerde Terry Gilliam en David Bowie respectievelijk tot de scifi-hit 12 Monkeys en de videoclip voor Jump They Say. In die dertig minuten durende ‘fotoroman’ – La jetée bestaat uitsluitend uit foto’s – vertelt een voice-over over een man die in een postapocalyptisch Parijs aan tijdreisexperimenten wordt onderworpen en terugkeert naar een traumatische gebeurtenis uit zijn verleden. Of zo lijkt het toch. ‘Het is de meest buitengewone montage die ik ooit zag. (…) Het ritme, samen met de stem… dat is bijna poëzie’, zei Gilliam erover.

Ga straks zelf kijken in Bozar, en u begrijpt perfect wat Markers devote fan bedoelt. Bon voyage!