Complotdenkers die eerder het bestaan van corona in twijfel trokken, hebben een nieuwe samenzwering gevonden in de oorlog in Oekraïne. Hoe komt het dat mensen erin slagen om twee verschillende crisissen moeiteloos in dezelfde complottheorie te passen? En waarom gaan sommige prominente covidsceptici niet mee in het Russische narratief? ‘Complotdenkers keren terug naar hun eerste liefde.’
De Oekraïense president Volodymyr Zelenski die een voetbalshirt met een hakenkruis op draagt of video’s van geënsceneerde oorlogstaferelen. Daags na de Russische invasie in Oekraïne werd het nieuwe Europese conflict gespreksonderwerp nummer één in Telegramgroepen, waarin tot dan toe vooral de coronamaatregelen werden gehekeld. Veel volgers van dergelijke kanalen zien Oekraïne als ‘een deep state-bolwerk’, Poetin wordt op zijn beurt gezien als de grote bevrijder van Oekraïne, dat deel is van het onvrije Westen, de enige leider die het nog wil opnemen voor de westerse waarden en normen. Nog opvallender is dat het Oekraïense-Russische conflict ook geplaatst wordt in een groter complotkader. Of nog straffer: de hele oorlog zou een afleidingsmanoeuvre zijn, georganiseerd door de westerse reguliere media, zodat de elite een almachtige wereldregering kan installeren.
Ook publieke en politieke figuren in binnen- en buitenland verspreiden dergelijke complottheorieën. Binnen eigen grenzen laten Ezra Armakye en Sarah Melis, twee organisatoren van de Brusselse coronamars in januari, zich van tijd tot tijd betrappen op socialemediaposts die Poetin bewieroken en de NAVO bekritiseren. Naar aanleiding van de slachtpartij in het Oekraïense stadje Boetsja postte Armakye op zijn Telegramkanaal foto’s waaruit moet blijken dat die door de Oekraïense zijde in scène was gezet. In Nederland nemen Thierry Baudet, de voorzitter van het Nederlandse rechtspopulistische Forum voor Democratie en Willem Engel, de leider van de coronasceptische beweging Viruswaanzin, die rol voor hun rekening. Waarom springen coronacomplotdenkers maar wat graag op de Russische desinformatiekar?
Aard van het beestje
Jan Rathje, medeoprichter van het Center for Monitoring, Analysis and Strategy (Cemas), dat onderzoek doet naar desinformatie en complotdenken, is niet verrast door de vlotte omschakeling. ‘Het is een structurele tendens van complottheorieën om te focussen op crisissen. Zo’n theorie verklaart hoe een crisis is ontstaan en wie ervoor verantwoordelijk is. Als een complottheorie een ideologie wordt, kan alles wat gebeurt in de wereld aan de hand van die theorie verklaard worden. Een complottheorie fungeert dus als een allesverklarend systeem dat structuur brengt in een chaotische wereld en deelt die op in duidelijke kampen. Tijdens de coronapandemie bijvoorbeeld, werd de inperking van de individuele vrijheid gezien als deel van een groter plan van de elite die uit is op wereldoverheersing. Dezelfde redenering zie je nu ook bij de oorlog in Oekraïne. Men weigert te geloven dat zo’n conflict voortkomt uit een complexe politieke situatie. De elite controleert namelijk alles, dus ook dit conflict.’
De Belgische historica en specialiste in complotdenken Marie Peltier volgt Rathje: ‘Als er nu een terroristische aanslag zou plaatsvinden, zou je dezelfde beweging opmerken. Complotdenkers zouden teruggrijpen naar een antisysteemdenken dat officiële verklaringen van de overheid teniet zou doen.’ Zo’n antisysteemdenken en anti-elitisme is inherent aan het complotdenken. Rathje ziet dan ook gelijkenissen met het populisme: ‘Net als bij populisme deelt complotdenken de wereld op in volk tegen elite. Complotdenkers voegen aan dat anti-elitisme nog een extra element toe, namelijk dat de elite via een wereldwijd complot uit is op werelddominantie.’
De Russische connectie
Bastiaan Rutjens, sociaalpsycholoog aan de Universiteit van Amsterdam, ziet ook een politieke oorzaak voor die snelle omschakeling: ‘Covid was een heel gepolitiseerd onderwerp. Nederlandse rechtse partijen zoals Forum voor Democratie en in mindere mate de PVV van Geert Wilders gedroegen zich tijdens de coronacrisis erg sceptisch en bekritiseerden de coronamaatregelen. Tegelijkertijd zijn de FvD en PVV traditioneel gezien ook behoorlijk pro-Russisch. Daar kan je dus spreken van een politieke link.’ De Nederlandse socioloog Jelle Van Buuren (Universiteit Leiden) treedt Rutjens bij: ‘In Nederland weerklinkt het Russische geopolitieke verhaal al veel langer: Rusland voelt zich bedreigd, de NAVO gedraagt zich als een agressor etc. Die voorliefde voor Rusland was ook al merkbaar in de nasleep van de crash van de MH17, waarbij heel wat Nederlanders omkwamen.’ Tijdens een televisiedebat met de Nederlandse premier Mark Rutte in 2019 suggereerde FvD-leider Baudet dat het onderzoek naar de crash niet op een onafhankelijke manier was uitgevoerd. Nabestaanden van de slachtoffers reageerden gedegouteerd op de uitlatingen. Het verspreiden van desinformatie over de Oekraïnecrisis is een fenomeen waar Belgische politici vooralsnog niet in participeren.
Volgens Peltier keren complotdenkers met hun shift richting Rusland terug naar hun eerste liefde. ‘Dat complotdenken met de coronacrisis begonnen zou zijn is een veelgemaakte analysefout,’ zegt Peltier. ‘Russische desinformatie is al veel langer aanwezig in onze digitale ruimte.’ Een voorbeeld van een narratief dat al sinds 2011 online de ronde doet, is de bewering dat Oekraïne biolabo’s zou herbergen, waar met Amerikaanse steun biowapens ontwikkeld worden. Sinds de aanvang van de oorlog verspreidde het gerucht zich als een lopend vuurtje. Alleen hebben de labo’s niets met de ontwikkeling van biowapens te maken, maar wordt er onderzoek naar infectieziektes gedaan.
Dat zegt ook Jan Rathje: ‘Binnen de verspreiding van complottheorieën spelen Russische media als Sputnik en Russia Today al jarenlang een grote rol. De bezorgdheden en thema’s van complotdenkers krijgen er aandacht, waardoor ze zich gehoord voelen. Dat zorgt ervoor dat complotdenkers die gaan beschouwen als een soort legitieme tegenstem, als media die de waarheid wél durven te zeggen, iets waar westerse media aan verzaken.’
Persoonlijke aspect
Opmerkelijk is dat in eigen land de oprichter van de antivaccinatiebeweging Viruswaarheid Michael Verstraeten en oud-diversiteitsambtenaar Alona Lyubayeva, twee prominente figuren binnen de Vlaamse anticoronabeweging, de Russische desinformatie niet bijtreden. Beiden hebben daar hun redenen voor. Verstraeten heeft een persoonlijke band met het land aangezien zijn partner een Oekraïense is. Zijn achterban beschouwt het als verraad dat Verstraeten nu klaarblijkelijk wel geloof hecht aan het mainstreammediadiscours. Lyubayeva zelf heeft Oekraïense roots. Voorlopig wijken beiden niet af van hun stokpaardje: de media is niet te vertrouwen. Alle kennis die ze opdoen over Oekraïne is het gevolg van ‘hun eigen onderzoek’. En het feit dat een groot deel van hun achterban toch de Russische desinformatie gelooft? Dat is de schuld van de media en hun onevenwichtige berichtgeving tijdens de coronacrisis, opperen ze allebei op sociale media.
In hoeverre kan een persoonlijke band complotdenken beïnvloeden? Rathje: ‘Complotdenken raakt altijd aan een persoonlijke situatie. De coronacrisis bijvoorbeeld was naast een globale ook een persoonlijke, die veel invloed had op het privéleven van mensen.’ Volgens Rathje kan in het geval van Lyubayeva en Verstraeten een ‘cognitieve dissonantie’ ontstaan die deel kan uitmaken van hun deradicaliseringsproces.’
Als complotdenken telkens nieuwe crisissen omarmt, hoe geraken wij dan ooit uit die vicieuze cirkel? Rathje: ‘Enerzijds moeten overheden investeren in deradicaliseringsprojecten. Anderzijds moeten we durven toe te geven dat onze moderne samenleving enorm complex is. Die complexiteit moeten we beter trachten uit te leggen. Tegelijkertijd moeten we bij alle lagen van de bevolking inzetten op de ontwikkeling van een democratische mindset, waarin onze waarden en rechten naar voren worden gebracht. Dat gebeurt nu veel te weinig.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier