Utopieën: hoe maakbaar is de mens en de samenleving?

Tinneke Beeckman is filosofe. Voor Knack beantwoordt ze elke week een moeilijke vraag.

Vooral in crisistijd wil ik geloven dat de samenleving vanuit een ideaal model kan worden hertekend. Een uitstekend voorbeeld daarvan is Thomas Mores Utopia (1516), over een eiland waar koning Utopos de hele samenleving in detail heeft gepland. More is een typische humanist van de renaissance, hij gelooft dat de mens zijn lot deels zelf bepaalt. Met die vrijheid kan de mens ook de samenleving ingrijpend aanpassen.

Daarbij biedt Mores ideale samenleving een antwoord op de crisis in het zestiende-eeuwse Engeland, waar armoede en criminaliteit pijlsnel stijgen. In het eerste deel van Utopia beschrijft More hoe rijke elites landbouwgronden privatiseren om schapen te telen. Dat levert hen winsten op, maar drijft de boeren in armoede. Heel wat arme mensen stelen om te overleven, anderen drinken, gokken of belanden in de prostitutie. De overheid wil het morele verval bijsturen door wangedrag streng te bestraffen. Maar zo’n harde aanpak brengt mensen niet op het rechte pad, meent More. Het beleid zelf moet rechtvaardig zijn.

In het tweede deel van Utopia vertelt Mores wonderlijke personage Raphael Hythlodaeus over een eiland waar inwoners zich perfect deugdzaam gedragen. Privébezit is er afgeschaft. De inwoners dragen hetzelfde, wonen in soortgelijke huizen en volgen dezelfde regels. Schaarste, hebzucht, armoede zijn verdwenen. Iedereen loopt in de pas, individuele vrijheid bestaat niet.

Is een samenleving dus maakbaar? Ja, antwoordt More, als je elke mens de juiste prikkels geeft, hem beloont en bestraft voor zijn gedrag. Tegelijk suggereert More dat zo’n allesomvattend beleid veel vrijheidsbeperkingen nodig heeft. Mensen gehoorzamen niet spontaan aan strikte sociale codes, zelfs niet als die gelijkheid beloven.

Sinds Mores tijd is het geloof in de mogelijkheden van het vrije individu alleen toegenomen. Het utopische genre kent veel varianten. In Ayn Rands roman Atlas Shrugged (1957) ligt de utopische plek niet op een eiland, maar in een afgelegen dal in de Verenigde Staten. Daar is het kapitalisme niet de kwaal, maar de oplossing. Rands helden stellen zelfs egoïsme (‘selfishness’) als moreel voorbeeld. Rand schrijft dus de tegenhanger van Mores werk.

Vanaf de jaren ’80 beïnvloedt de Russisch-Amerikaanse Ayn Rand (1905-1982) de Amerikaanse politieke verbeelding. Ook president Ronald Reagan is een fan. Rand gelooft in het maakbare individu, dat zich enkel kan ontplooien wanneer de overheid een beperkte taak opneemt. Alleen veiligheid, rechtszekerheid en buitenlands bestuur zijn beleidsdomeinen. Rand verafschuwt het collectivisme (communisme): ze meent dat mensen er hun morele verantwoordelijkheid ontlopen. En waar de overheid regeert, kunnen creatieve genieën niet floreren.

Rands visie is antisociaal, de ander kan nooit een motief zijn om iets te ondernemen. Haar ideale egoïst wil aan niemand iets verschuldigd zijn. Doordat Rand haar politieke project op een ethisch ideaal baseert, laat ze weinig ruimte aan andersdenkenden. Wie een andere kijk heeft op solidariteit, bijvoorbeeld, verkondigt in haar model geen legitiem moreel of politiek standpunt. Zo beperkt Rand op haar manier de (politieke) vrijheid.

Mores collectivistische eiland en Rands individualistische dal lijken tegengestelde projecten. Dat zijn ze ook. Maar beide denkers dromen wel van een nieuwe mens, die dankzij radicaal nieuwe maatschappelijke structuren kan opduiken. Mores ideale mens laat hebzucht en ijdelheid varen, terwijl Rands held perfect autonoom, rationeel en vrij rondloopt.

Geloof ik in de maakbaarheid van mens en samenleving? Ik wil best radicale veranderingen zien. Maar utopieën zijn ook dystopieën: ze tonen dat het ideale verhaal onvermijdelijk veel mensen uitsluit. Ik hou het liever op wat schaven en polieren, dat lukt nog net.