Turkse opmerking over doodstraf schokt Europa

Honderd jaar geleden noemden de Duitsers het Ottomaanse Rijk ‘Enverland’ naar Enver Pasja die als leider van het Jong-Turkse bewind het land mee de Eerste Wereldoorlog aan hun zijde binnensleurde. Vandaag hebben kritische stemmen het wegens het ‘forse’ optreden van premier Tayyip Erdo?an over ‘Erdo?anland’.

Honderd jaar geleden noemden de Duitsers het Ottomaanse Rijk ‘Enverland’ naar Enver Pasja die als leider van het Jong-Turkse bewind het land mee de Eerste Wereldoorlog aan hun zijde binnensleurde. Vandaag hebben kritische stemmen het wegens het ‘forse’ optreden van premier Tayyip Erdo?an over ‘Erdo?anland’ (‘Erdo?an’s country’, Hürriyet, 26.10.2012). Verandert Turkije effectief in ‘Erdo?anistan’?

Signalen Er zijn tekenen aan de wand die een ommezwaai in de richting van een meer religieus en autoritair gekleurd bestel signaleren. Symbolische zoals de afwezigheid van Erdo?an op de herdenkingsplechtigheid op 10 november naar aanleiding van de 74ste sterfdag van Mustafa Kemal Atatürk, de stichter van de seculiere Turkse Republiek – een uitnodiging van de sultan van Brunei was hem blijkbaar zoveel waard dat hij er zijn rondreis in Azië met één dag om verlengde. En politieke zoals enkele opmerkelijke uitspraken van Erdo?an en plannen van de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) om de inrichting van de staat te veranderen.

Revolutionair
Erdo?an ziet zichzelf als revolutionair. De herdenking van tien jaar AKP aan de macht greep hij aan om zijn partij als die van de ‘echte republikeinen’ te prijzen, als de partij die de republiek had gered uit de klauwen van een zelfzuchtige kliek. Bedoeld is de kemalistische elite die in sociologische termen aan ‘social engineering’ deed, namelijk het voorschrijven en van bovenaf opleggen aan de mensen hoe de samenleving volgens hun seculiere en Westerse principes moest worden georganiseerd. Nu wil Erdo?an Turkije klaarstomen voor een gouden toekomst die haar hoogtepunt vindt in het jaar 2071. Dan is het precies duizend jaar geleden dat de Ottomaanse troepen de Byzantijnen versloegen bij Manzikert in het oosten van Anatolië en daarmee de basis legden voor de Turkse macht in Klein-Azië en later de Balkan. De boodschap is duidelijk: Turkije is een regionale macht die op eigen benen kan staan en als het moet zonder Europa voort kan. Een adviseur van Erdo?an had onlangs verkondigd dat de tijd voorbij was dat de wereldpolitiek bepaald werd door de Westerse machten volgens hun normen en waarden (Die Welt, 29.10.2012). En Erdo?an zelf haalde in Bali ferm uit naar de Verenigde Naties (VN) en het Internationaal Muntfonds (IMF) als ‘inefficiënte instellingen’ (‘Upset with world’, Hürriyet, 10 november 2012).

Problemen
Die nieuwe zelfverzekerdheid zou haast doen vergeten dat Turkije nog met grote binnenlandse problemen af te rekenen heeft en ook niet meer bij alle buurlanden zo goed scoort als zijn aanvankelijke buitenlandpolitiek onder het motto ‘zero-problems-with-neighbours’ suggereerde. De relaties met Israël bevinden zich onder het vriespunt, terwijl de spanningen met Syrië oplopen. De Koerdische kwestie ligt Turkije als een baksteen op de maag. De Koerdische Arbeiderspartij (PKK) heeft de laatste maanden de strijd weer opgevoerd tegen het Turkse leger. Aan beide kanten samen zijn er honderden doden gevallen. Sommige Turkse generaals vroegen zich zenuwachtig op hun nagels bijtend nu ook al af of de helikoptercrash waarbij 17 Turkse soldaten afgelopen zaterdag het leven lieten het werk van de PKK was. Ondertussen bevinden zich meer dan 600 Turks-Koerdische gevangenen al ruim 60 dagen in hongerstaking omdat ze een betere behandeling voor Öcalan, de gevangen PKK-leider, en Koerdisch als gerechtstaal vragen. Aan dit laatste zou gewerkt worden, maar de figuur van Öcalan zelf blijft de gemoederen ophitsen. Op aandringen van de Europese Unie (EU) had Turkije in augustus 2002 onder Bülent Ecevit de doodstraf afgeschaft. Daardoor ontsnapte Öcalan aan de strop, maar verdween hij levenslang achter de tralies op het eiland Imrali in de Zee van Marmara.

Doodstraf
Erdo?an heeft die beslissing van zijn voorganger niet kunnen verteren. Op het partijcongres van 3 november brak hij een lans voor de herinvoering van de ‘doodstraf voor terroristen’ omdat het Turkse volk dit zogezegd zou willen. Zijn argument luidt dat de families van de slachtoffers hun leed alleen maar zouden kunnen verwerken door de moordenaar te zien hangen. Hij herhaalde dat later in zijn voor Westerse oren bedoelde opmerking dat de Noorse extremist Breivik het verdient geëxecuteerd te worden.. Erdo?an weet al te goed dat de afschaffing van de doodstraf voor de EU een conditio sine qua non is om lid van de club te kunnen worden. Het lijdt geen twijfel dat hij die uitspraken doet om het op wraak beluste deel van het Turkse publiek achter zich te scharen, maar de vraag is ook of hij misschien in verkapte termen aan de EU wil zeggen dat Turks lidmaatschap van de EU voor hem niet meer hoeft. Officieel gaat Turkije nog altijd voor de EU, maar als die uitspraak bedoeld is als provocatie, heeft ze alvast effect gehad. Weliswaar ontkent het Turkse ministerie van Justitie dat er plannen bestaan in de richting van de herinvoering van de doodstraf, maar toch groeit in de EU bezorgheid over het geestelijke klimaat waarin zulke uitspraken worden gedaan. (‘La Turquie envisage rétablir la peine de mort’, Libération, 11 november 2012). Het Vooruitgangsrapport dat de Europese Commissie elk jaar in oktober over de kandidaat-lidstaten publiceert, was niet bepaald mals voor Turkije.

Machtige president
Het lijkt er niet op te verbeteren met de plannen die de AKP voor het opstellen van een volledig nieuwe grondwet heeft voorgelegd op 5 november. Streefdoel is een presidentieel systeem waarbij het volk de president direct verkiest en deze de ministers benoemt, terwijl het parlement niet meer zijn vertrouwen aan de regering moet geven. Erdo?an hoopt dat dit systeem dat zo’n ongebreidelde macht geeft aan de president, tegen mei 2014 in werking kan treden. Hij zou dan als president geen ceremoniële functie bekleden, maar daadwerkelijk veel macht uitoefenen. Als het meezit, viert de republiek in 1923 haar honderdste verjaardag onder zijn gesternte. Wat de kemalisten veel pijn moet doen, is de voorziene schrapping van de ’trouw aan de principes en hervormingen van Atatürk’ uit de eedformule voor de parlementairen. Zo verstrengelen zich het symbolische en het politieke afscheid van de kemalistische staat.

Dirk Rochtus