Toerisme-expert Jan van der Borg: ‘Is een weekend Barcelona zo veel leuker dan vier dagen Brussel?’

Reizen we straks weer net zo vrij en zorgeloos als vroeger? De Nederlandse econoom en toerisme-expert Jan van der Borg had gehoopt dat de pandemie tot bezinning zou leiden. Maar de ontwikkelingen in zijn thuisstad Venetië, ‘icoon van het overtoerisme’, stemmen hem pessimistisch. ‘De beleidsmakers hebben gewoon gewacht tot de crisis zou overwaaien.’

‘Alle ellende op de wereld wordt veroorzaakt doordat mensen niet gewoon thuis kunnen blijven’, aldus de 17e-eeuwse Franse filosoof Blaise Pascal. Econoom Jan van der Borg, internationaal gewaardeerde expert in toerisme en docent in Leuven en Venetië, is het niet eens met Pascal. ‘Reizen is goed voor de mens’, zegt hij, telefonisch vanuit Venetië. ‘Het maakt mensen toleranter en het verruimt de blik.’ Toch pleit Van der Borg ervoor om onze Wanderlust nog niet meteen de vrije loop te laten. ‘We snakken naar de vrijheid, blijheid die bij reizen hoort. Maar de rompslomp en bureaucratie die reizen vandaag veroorzaken, staan haaks op dat gevoel. Dat is vervelend, en toch zie ik er ook een positieve kant aan. Wie deze zomer op reis wil, moet goed nadenken en plannen. Misschien stelt dat de vanzelfsprekendheid ter discussie waarmee we voor deze pandemie zo goedkoop, zo ver en zo onbeperkt mogelijk reisden.’

Om toch minstens in de EU onbezorgd te kunnen reizen, is een Europees coronacertificaat ontwikkeld.

Jan van der Borg: Dat certificaat lijkt me vooral een wassen neus. Het is misschien een rare vergelijking, maar het doet me denken aan de militairen op de luchthaven van Zaventem na de aanslagen in 2016. Hun aanwezigheid moest een veilig gevoel geven. Maar wat als er iemand, zoals op Schiphol is gebeurd, met een onderbroek vol explosieven door de poortjes loopt? Een militair zal dat niet verhinderen. Op dezelfde manier denk ik niet dat zo’n groen paspoort de veiligheid kan garanderen. Ik ben onlangs zelf van België, waar toen nog code rood van kracht was, naar Italië gevlogen. Ik was gevaccineerd, ja, maar in Italië was er geen enkele controle.

Het risico op besmettingen daalt overal in de EU zeer snel.

Van der Borg: Ik ben geen viroloog, maar mocht ik het zijn, dan zou ik ervoor pleiten om de remmen nu nog niet los te laten. Er zijn nog veel onzekerheden, denk aan de Delta-variant. En in hoeverre kan iemand die gevaccineerd is het virus nog verspreiden? Dat is allemaal onduidelijk. Dat paspoort lijkt ook bedoeld om de EU – na het geklungel met de vaccins en met het steunpakket dat nog altijd niet helemaal rond is – een krachtdadige indruk te geven. En uiteraard spelen economische motieven een rol. Landen die zeer afhankelijk zijn van toerisme zullen instorten als niet alles weer op volle toeren gaat draaien, zo wordt gevreesd. Daardoor wordt de vraag of het echt veilig is naar de achtergrond gedrukt. Ik sluit niet uit dat we, als we nu weer even onbekommerd reizen als vorig jaar, in de herfst tegen een nieuwe golf aanlopen. Maar misschien ben ik te pessimistisch.

Dat is niet meteen de boodschap die we vandaag willen horen.

Van der Borg: Een vakantie in eigen land hoeft toch geen straf te zijn? België is een land waar je heel fijn vakantie kunt vieren. Bovendien worden de zomers er almaar mooier. Het zou goed zijn mochten mensen de ingesleten patronen wat vaker ter discussie stellen. Is een fietsvakantie in de Dordogne nou zo veel leuker dan fietsen in de Ardennen? Voelen vijf dagen Barcelona in de huidige omstandigheden zo veel vrijer dan een lang weekend in Brussel?

De pandemie heeft ons gedwongen om het nabije te herontdekken. Daar zal toch wel iets van blijven hangen?

Van der Borg: Door corona zijn we actiever, minder collectief en minder naar de steden gaan reizen. Wij hebben er het beste van proberen te maken. Maar als straks alles weer kan, vrees ik dat we dat ook wel weer zullen doen.

Een recente enquête van reisverzekeraar Touring leert dat veel Belgen voorlopig voorzichtig blijven. Slechts een op de drie Belgen wil deze zomer met het vliegtuig op reis. Vorig jaar was dat nog een meerderheid.

Van der Borg: Met veel mensen op elkaar gepakt zitten schrikt nog af, denk ik. Ook tegenover busreizen of cruises zie je die terughoudendheid. Meer individuele alternatieven, zoals reizen met de camper of de fiets zijn wel in trek. Of dat een blijvende verschuiving is, betwijfel ik. Op termijn denk ik niet dat er na deze pandemie zo veel van zal overblijven.

Waarom denkt u dat?

Van der Borg: Door wat ik vandaag in Venetië zie gebeuren. Die stad gold tot 2020 als hét icoon van het overtoerisme. Zo goed als iedereen was het erover eens dat het zo niet verder kon. Toerisme was er, althans voor de lokale bevolking, eerder een bron van verarming dan van verrijking geworden. Ik had gehoopt en ook wel een beetje verwacht dat de pandemie dat inzicht nog zou versterken. De crisis liet zien wat Venetië nog voorstelde zonder toerisme. Het was een spookstad.

Sinds vorige maand is het ‘normale leven’ weer stilaan op gang gekomen. Vorige week ben ik met een Nederlandse filmploeg nog eens door Venetië gewandeld. Het was er, ook door de Biënnale die net van start was gegaan, opnieuw ontzettend druk. De grote trekpleisters waren ook precies dezelfde als in 2019. Als vanouds kon je over de koppen lopen op het San Marcoplein, de Rialtobrug of de Brug der Zuchten. Beleidsmakers hebben tijdens de pandemie niet echt nagedacht over een nieuwe strategie. Ze hebben gewoon gewacht tot de crisis zou overwaaien.

Ik wil niet alle steden over dezelfde kam scheren. Ik sluit niet uit dat er in sommige steden wél iets blijft hangen. In Amsterdam werd, al voor corona, nagedacht over de kwaliteit van het toerisme. Was het wel een goed idee om te blijven inzetten op coffeeshops en de rosse buurt? Ook Brugge heeft een goede strategie ontwikkeld die voortborduurt op de Vlaamse ‘Reizen naar Morgen’-strategie. Maar er is ook een economische realiteit. De pandemie heeft er hard op ingehakt. De toeristische industrie wil zo snel mogelijk weer geld verdienen. En de consument wil zo snel mogelijk weer reizen. Dat is allemaal heel menselijk. Maar precies daarom is het zo belangrijk dat het beleid nog meer tegengas geeft tegenover de ongebreidelde toeristische exploitatie van zulke steden.

Is het probleem niet in de eerste plaats dat toeristen zich als kuddedieren gedragen? En los je dat niet eenvoudig op door die toeristen te vertellen dat er nog veel meer sappige weidelanden zijn om op te grazen?

Van der Borg: Dat lijkt een eenvoudige opdracht, maar verplaats u even in de Japanner die één dag in zijn of haar leven in Brussel komt. Die zal niet op zoek gaan naar de perifere pareltjes. Die wil de tien dingen gezien hebben die je moet gezien hebben. Alternatieve bezienswaardigheden suggereren kan wél werken voor toeristen die wat vaker naar een bestemming komen, of van plan zijn om er langer te blijven. Maar de gemiddelde stadsvakantie duurt vandaag nu eenmaal twee dagen. In Amsterdam hebben ze geprobeerd om de toeristen ook warm te maken voor iets anders: de kustplaats Zandvoort werd in de markt gezet als ‘Amsterdam Beach’ en het Muiderslot herdoopt tot ‘Amsterdam Castle’. Een verdienstelijk idee, maar het werkt voor geen meter. Alleen mensen die alles al een paar keer hebben gezien of langer willen blijven, lijken bereid om eens op zoek te gaan naar wat anders.

U hebt altijd gepleit voor reservatiesystemen als deel van de oplossing. Door de pandemie zijn we daar inmiddels aan gewend geraakt. Wordt reserveren voor musea- of monumentenbezoek een blijver?

Van der Borg: Ik hoop het. Reserveren blijkt een goed instrument in de strijd tegen overtoerisme. Het is bijvoorbeeld erg effectief aan het strand van Lido di Jesolo, vlak bij Venetië. Tijdens de coronacrisis hebben ook enkele Belgische kustgemeentes even nagedacht over een reserveringssysteem. In de meeste gevallen bleef het jammer genoeg bij een idee.

Overtoerisme is een wezenlijk thema in Grand Hotel Europa van schrijver Ilja Leonard Pfeijffer. Een personage in dat boek zegt dat onze politici, ‘om de uitverkoop van onze stadscentra te stuiten’, de beslissingsmacht over de openbare ruimte ‘uit de grijpgrage handen van de ondernemers’ moeten rukken.

Van der Borg: (lacht) Hij drukt het nogal sterk uit, maar ten gronde raakt Pfeijffer wel aan de essentie van het toeristische probleem. Het hart van het toeristische product bestaat uit publieke goederen, dat wil zeggen: stranden, bergen, pleinen, straten en dergelijke meer. Als je die overlaat aan wat de econoom Adam Smith de ‘onzichtbare hand’ van de markt heeft genoemd, is het onvermijdelijk dat je ofwel dat publieke goed verwaarloost, ofwel dat goed gaat uitpersen. Dat is wat de tragedie van de commons wordt genoemd.

Voor Venetië is het veel moeilijker om iets aan dat probleem te doen, zegt Pfeijffer. ‘Als je in Venetië rondloopt, zie je het nachtmerriescenario van Amsterdam. Maar Amsterdam kan zich de luxe permitteren na te denken over dit probleem.’

Van der Borg: Voor een deel is dat waar. In Vlaanderen is toerisme goed voor 3 procent van het bbp, in Italië is dat minstens 14 procent, exclusief het zwarte circuit. Ze vrezen dat ze de kip met de gouden eieren zouden slachten. Toch denk ik dat je aan ondernemers kunt uitleggen dat overtoerisme op lange termijn een doodlopende straat is, en waarom duurzame toeristische ontwikkeling noodzakelijk is: als je stad één rotzooi is geworden, wil niemand nog komen. Maar daarvoor heb je beleidsmakers nodig die een beetje visionair durven te zijn. Daaraan ontbreekt het helaas in Venetië. Gevolg? Het is een lege, decadente stad geworden. Er leven nauwelijks nog mensen en er wordt niets meer geproduceerd. De Biënnale en het filmfestival zijn op dat vlak exemplarisch. Er worden kunstwerken, architectonische constructies en films getoond, niet gemaakt.

Corona schaadt mogelijk ook de diversiteit van het toeristische aanbod. De sector is bij uitstek een zaak van kleine bedrijfjes en familieondernemingen. Maar die authentieke hotelletjes en restaurants zijn wellicht minder schokbestendig dan ketens als pakweg Ibis.

Van der Borg: Je mag het niet te simplistisch voorstellen: niet al die kleine ondernemingen bieden per definitie meer kwaliteit en/of diversiteit. Rond de Grote Markt in Brussel heb je een overvloed aan kleine souvenirwinkels die allemaal dezelfde replica’s van Manneke Pis verkopen. En er is ook geen gebrek aan allemaal dezelfde wafelkraampjes of friettenten. Het zou geen groot verlies zijn voor het Brusselse toerisme mocht daar wat in gewied worden als gevolg van deze pandemie. Maar ten gronde is de redenering wel juist. Over het algemeen zullen vooral de kleine ondernemingen het moeilijk krijgen en het mogelijk niet overleven. En net in die groep vind je de diverse, originele en authentieke initiatieven die de krenten in de pap zijn van een toeristische bestemming en beleving.

U wordt weleens om advies gevraagd door beleidsmakers. Luisteren ze ook naar u?

Van der Borg: Dat valt tegen. Ik kon het goed vinden met Eberhard van der Laan, die tot aan zijn dood in 2017 burgemeester van Amsterdam was. Dat was een visionaire man. Hij heeft me ooit een plan gevraagd om het toerisme duurzamer te maken. Daar is nooit wat van gekomen, mede door toedoen van een D66-schepen die later ook als minister brevetten van onvermorgen bleef afgeven (Hij doelt op Kajsa Ollongren, nvdr). In de jaren negentig heb ik ook goed samengewerkt met beleidsmakers in Brugge. Ik praat nog regelmatig met Dieter Dewulf, de directeur van de toeristische dienst in Brugge, iemand met een heldere visie.

Weet u, nieuwe ideeën hebben vaak wat tijd nodig om ingang te vinden. Al jaren roep ik dat Amsterdam, in plaats van te klagen over bierfietsen en drugstoeristen, moet zorgen dat het een ander publiek aantrekt. Het lijkt erop dat die boodschap inmiddels is overgekomen.

U pleit al sinds de jaren negentig voor kwalitatief in plaats van kwantitatief toerisme. Komt dat pleidooi niet in de buurt van de plannen van wijlen Leopold Lippens? Hij wou als burgemeester van Knokke de ‘frigoboxtoeristen’ uit zijn gemeente weren.

Van der Borg:Het idee dat kwaliteit een kwestie van poen is, is helemaal achterhaald. Kwaliteitsvol toerisme betekent voor mij zeker niet kapitaalkrachtige mensen aantrekken die zo veel mogelijk geld op je locatie achterlaten. Het gaat wél over toeristen aantrekken die meer willen dan dingen op hun bucketlist afvinken. Je moet mikken op mensen die echt geïnteresseerd zijn in de bestemming en zelfs bereid zijn om te interageren met het lokale sociale weefsel. Kwaliteitsvol toerisme is toerisme waar de lokale samenleving baat bij heeft. Dat hoeft de toerist niet meer te kosten, integendeel. Het klinkt misschien wat raar uit de mond van een econoom, maar kwaliteitsvolle, authentieke reiservaringen kosten vaak helemaal niks. Denk bijvoorbeeld aan een ontmoeting met een local die je iets vertelt wat je in geen enkele reisgids vindt.

Overtoerisme wordt ook in de hand gewerkt door goedkope vliegtickets. Over die tickets valt veel slechts te zeggen, maar ze zorgen er wel voor dat niet alleen de hogere inkomens een mooie citytrip of een zonzekere strandvakantie kunnen boeken.

Van der Borg: Ik ga mensen zeker niet zeggen wat ze wel of niet mogen doen. En zoals gezegd: ik denk dat mensen beter worden van reizen. Wat moet veranderen is de logica van het toerisme. Vandaag wordt alleen rekening gehouden met de snelle winst. Dat is het enige wat wordt gemeten. Terwijl we ook de ecologische en sociale impact moeten meten. Als je die kent, kan een overheid gaan sturen door mensen op alternatieven te wijzen en te doen nadenken. Is een weekend Barcelona nou echt zo veel leuker dan vier dagen in Brussel?

In het hart van Antwerpen opent straks een nieuwe cruiseterminal. Tegenstanders wijzen op een frappante tegenstrijdigheid. Terwijl de inwoners van de stad niet meer welkom zijn met hun oudere dieselwagen, worden de zo veel meer vervuilende cruisereizigers met veel egards binnengehaald.

Van der Borg: Antwerpen is een fantastische stad, maar het toeristische beleid is er ouderwets en allerminst visionair of innovatief. Inzetten op cruises is een typisch voorbeeld van een toeristisch beleid dat de locals op de tweede plaats zet. Cruises leveren de lokale bevolking helemaal niets op. Niet voor niets hebben plaatsen als de Bahama’s of Key West besloten om geen publieke middelen meer te stoppen in die vorm van toerisme. Ik vind het ook een achterhaald concept. Ik betwijfel zoals gezegd of de pandemie op de lange termijn veel aan de toeristische sector zal veranderen. Maar of het cruisetoerisme ooit weer als vanouds zal floreren? Het regende het afgelopen jaar berichten over besmettingshaarden op cruises. Misschien vergis ik me, maar ik kan me moeilijk voorstellen dat mensen straks weer massaal op zo’n boot willen zitten.