Van rode wangen tot gêne en preutsheid: schaamte is niet de leukste emotie uit ons arsenaal. En toch kan ze nuttig zijn. ‘Wie zich nooit schaamt, heeft pas echt een probleem.’
In het Gentse Museum Dr. Guislain loopt nog tot eind mei een expo over schaamte, met kunstwerken en objecten uit de psychiatrie maar ook van ver daarbuiten. Want of we het nu leuk vinden of niet, we hebben allemaal wel iets om ons over te schamen. En dan hebben we het niet eens over ernstige toestanden zoals armoede of psychische problemen. Ook zogenaamde first world problems – op een feestje aankomen in jeans terwijl de rest in smoking van de champagne staat te nippen – kunnen het schaamrood op uw wangen activeren. De emotie lijkt iets wat we gerust kunnen missen. De blindedarm onder de emoties, om het plastisch uit te drukken. ‘Dat dacht de wetenschappelijke wereld ook jarenlang’, zegt psychologe Ilona de Hooge (Universiteit Wageningen). ‘In de jaren 1990 en 2000 waren er veel theorieën over schaamte, maar ze kwamen allemaal op hetzelfde neer: het is een negatief gevoel. Als mensen het ervaren, willen ze het liefst alleen in een hoekje kruipen en niets meer met anderen te maken hebben.’ Dat vonden De Hooge en haar collega’s toch een tikkeltje vreemd: ‘We hebben die emotie al eeuwenlang. Dan moet er toch iets positiefs aan zijn?’
En dus begon tien jaar geleden een groepje psychologen van de universiteit van Tilburg, waar De Hooge toen promoveerde, te werken rond de emotie. ‘We deden verscheidene onderzoeken, maar we konden de negatieve theorieën niet bevestigen. Zo brachten we ooit een groep studenten samen om taken uit te voeren. Eerst lieten we ze allemaal een IQ-test afleggen. De resultaten werden publiek gemaakt en – je voelt me al komen – telkens werd één groepslid geconfronteerd met bitter slechte punten. Zo ontstaat schaamte: je voelt je inferieur en je hebt het idee dat anderen dat ook vinden. Daarna kregen de studenten een aantal taken waarbij geld, punten en tijd verdeeld moesten worden. De studenten die zich schaamden, deelden veel meer uit aan de groep. Zo konden ze hun slechte score misschien niet rechtstreeks goedmaken, maar ze konden zich wel profileren als een vrijgevig mens, in de hoop weer beter te liggen in de groep.’ En daar zit meteen het nut van schaamte, legt De Hooge uit. ‘Het is een emotie die signaleert dat je niet aan de standaard voldoet. Je moet je aanpassen, want anders word je uit de groep gegooid. In eerste instantie kruipen mensen inderdaad droevig in een hoekje, maar daarna gaan ze aan zichzelf werken.’
Schaamtecampagnes
Het grootste deel van de wereldbevolking is geregeld onderhevig aan een gezonde vorm van schaamte. ‘In het Engels wordt er gesproken van shame proneness: de mate waarin mensen neigen naar schaamte’, zegt De Hooge. ‘En dat kan erg verschillen van mens tot mens. Sommige mensen schamen zich voor het minste, wat natuurlijk heel belastend is. Vaak hangt dat samen met gevoelens van depressie of angst, en kan het behandeld worden. Maar er zijn ook mensen die aan de andere kant van het spectrum staan: wie nooit schaamte voelt, heeft pas echt een probleem. Zij hebben bijvoorbeeld niet door dat ze mensen kwetsen of beledigen.’ En ze zijn ook niet gevoelig voor zogenaamde schaamtecampagnes, die tegenwoordig steeds vaker worden ingezet door de overheid en goede doelen. ‘In Nederland loopt nu een grote campagne die stelt dat roken dom is. Daarmee wil de overheid schaamte oproepen bij rokers, om ze te laten stoppen. En uiteraard ook om te voorkomen dat anderen ermee beginnen. Zulke acties kunnen zinvol zijn, maar niet altijd. Bij roken speelt verslaving een grote rol, en er is die shame proneness. Het heeft dus maar effect bij mensen die zich snel schamen én die niet te verslaafd zijn.’
Het nut van schaamte lijkt bewezen. Maar hoe zit het met dat vreemde neefje van de emotie: de plaatsvervangende schaamte. Op een etentje met collega’s zitten en je dood generen omdat je partner flauwe grappen vertelt? ‘In zo’n geval ben je verbonden met de persoon die zich niet volgens de standaard gedraagt. De schaamte ontstaat omdat je bang bent dat zijn gedrag zal afstralen op jou. Je partner gedraagt zich raar, dus jij zult ook wel raar zijn – dat idee.’ Ook dat is nog enigszins logisch. Maar wat met de schaamte die we voelen als totale vreemden zich afwijkend gedragen? Zap maar eens naar een talentenjacht of een andere vorm van uitlachtelevisie. ‘Ook in zo’n geval kan plaatsvervangende schaamte heel nuttig zijn’, meent De Hooge. ‘Als kijker stel je je namelijk voor dat je zelf in die situatie zit – compleet toonloos zingen voor een strenge jury en publiek – en leer je je lesje voor de toekomst.’
DOOR STEFANIE VAN DEN BROECK, ILLUSTRATIE BART SCHOOFS
Schaamte lijkt wel de blindedarm onder de emoties: we kunnen het gerust missen. Maar dat blijkt niet te kloppen.
