Vertaler Patrick Lateur over ‘zijn’ Ilias

Dankzij de vloeiende spreektalige vertaling van Patrick Lateur oogt de ‘Ilias’ van Homeros weer als nieuw.

Welkom in de wereld van Hera met de blanke armen, Hektor met de fonkelende helm en Apollo, de godheid die van verre treft. Na drie jaar hard labeur heeft Patrick Lateur de bijna 16.000 verzen van Homeros’ Ilias in zowat 24.000 verzen sprankelend Nederlands omgezet. In ongemeen soepel Nederlands heeft Lateur voor het eerst in de Nederlandstalige vertaalgeschiedenis de ‘Ilias’ in vijfvoetige jamben – een opeenvolging van onbeklemtoonde en beklemtoonde lettergrepen – gegoten.

Zo verschillend van de homerische helden, aldus Lateur, zijn wij trouwens met onze BV-cultuur nu ook weer niet: “De waarden van de Ilias draaien om eer en roem. De helden bij Homeros zeggen ostentatief: ‘Kijk ons een dingen voor Troje doen waar latere generaties nog zullen over praten.’ IJdelheid en de strijd om mediabekendheid en aandacht zie je kortom overal.” En dat de ‘Ilias’ teruggaat tot een gevecht om Troje, strategisch gelegen aan de Dardanellen op de weg naar vruchtbaar gebied aan de Krim en de Zwarte Zee, is ook van alle tijden: “Nu wordt er oorlog gevoerd over water en olie en toen over tolgeld en landbouwgrond.”

Niemand weet tot vandaag of Homeros ooit wel heeft bestaan? Patrick Lateur: Van Homeros wisten de antieken niets. De naam homeros zelf betekent blind in het Grieks, maar het is erg onwaarschijnlijk dat hij echt blind was als je ziet hoe vaak er visuele woorden en begrippen als fonkelen, schitteren en glanzen in zijn tekst voorkomen. Het zou dus wel eens kunnen dat blind een beeld was voor iemand die eigenlijk beter ziet dan de gewone sterveling. Denk aan de blinde ziener Tiresias in Oedipus. De blinde ziet beter dan een ziende. Homeros heeft dingen voor het eerst gezien en verteld, zoals ze nog nooit voor hem waren verhaald.

De ‘Ilias’ werd oorspronkelijk gezongen bij feestgelagen en pas later opgeschreven? Lateur: Vóór Homeros waren er geen schrijvers maar zangers. Ergens in de 13de eeuw v.C. situeert zich de expeditie tegen Troje, waarover Griekse barden bleven zingen omdat mensen die memorabele geschiedenis wilden onthouden. Vijfhonderd jaar later was het Grieks alfabet een feit en werden mondelinge epische verhalen o.m. over de val van Troje opgetekend. Je kan het vergelijken met het ‘Chanson de Roland’, het ‘Roelandslied’ over Karel de Grote, dat dateert van rond 1100 maar dat vertelt over een episch gevecht in Roncevaux van driehonderd jaar daarvoor. Het verschil is dus wel dat er talloze verhalen over de slag om Troje moeten hebben gecirculeerd en dat er in de loop der tijden iets als een top 10 van dergelijke verhalen groeide.

Homeros was dus niet de enige? Lateur: Ja, het zou best kunnen dat Homeros eigenlijk de naam van een collectief dichterschap was en dat verhalen van derden tot een eenheid werden gesmeed onder de naam Homeros. Er zit namelijk wel degelijk een rode draad in de Ilias en dat is dus de wrok van Achilles die door alle zangen in dit epos weerklinkt. De plot is van één iemand. De definitieve redactie is op het einde van de zesde eeuw gebeurd in Athene, maar de tekst zelf is veel ouder. Op het Italiaanse eilandje Ischia vlak bij Napels werd in 1953 een potscherf aangetroffen van ca. 735 v.C. waarin drie verzen gegrift staan, die een verwijzing bevatten naar de befaamde beker van Nestor. De Ilias dateert dus van vóór die datum, en de inscriptie is een ernstige aanwijzing dat de Ilias in die periode reeds een schriftelijke neerslag kende. In de achtste eeuw moet er dus toch al een eerste geschreven redactie van de Ilias hebben bestaan.

Literatuur fungeerde in de antieke tijd als een soort van tafelmuziek waarbij zangers of rapsoden de feestmaaltijden van de rijke heren opluisterden met straffe verhalen uit de oude doos?
Lateur: Het klopt dat dergelijke verhalen werden gezongen of gereciteerd tijdens feesten van de adel en dat de aristocratische deelnemers dan vroegen om deze of gene heldendaad in herinnering te brengen: “Zing ons nog eens over de slag om Troje of zing ons nog eens daar- en daarover.”

Samengevat komt de ‘Ilias’ ideologisch neer op twee dingen: ‘Het leven is een strijd’ en ‘Eigen volk eerst’? Lateur: De aristocraten herkenden in deze verhalen hun eigen adellijke ethos en identiteit. Het verleden dat hier opnieuw wordt bezongen, fungeerde als een spiegel om de adel aan te sporen om weer aan te knopen bij die heroïsche maar vervlogen tijd. Het staat zo goed als vast dat de Ilias werd gecomponeerd ergens op de westkust van Turkije waar de Grieken naartoe waren gevlucht toen het vasteland rond 1200 door de Doriërs, de voorouders van de latere Spartanen, onder de voet werd gelopen. Ze namen de benen en gingen in de diaspora nieuwe Griekse kolonies stichten op de westkust van Klein-Azië. Om hun identiteit te bewaren, begonnen ze allicht de heldenliederen van vroeger te verzamelen, ten gehore te brengen, te bewerken en uiteindelijk ook neer te schrijven. Wie zijn we? Daarover gaat de ‘Ilias’.

Horatius schrijft in zijn ‘Ars poetica’ dat Griekse schrijvers als Tyrtaios en Homeros door hun verhalen ‘mannen tot kerels in de krijg opzweepten’ en dus in zekere zin aan oorlogspropaganda deden? Lateur: Dat geldt dan toch vooral voor Tyrtaios, een Atheense schoolmeester die werkte voor de Spartanen en die in de zevende eeuw voor de Spartaanse veldheren strijdliederen schreef die de Spartaanse soldaten collectief zongen wanneer ze in hun falanxformaties ten strijde trokken. Dat waren korte, oppeppende verzen. Ik denk dat die 16.000 verzen van Homeros zich daar niet direct toe leenden.

Het Griekse origineel staat in hexameters, een vers van zes voeten. Toch gebruikt u een heel ander metrum om het te vertalen: vijfvoetige jamben.
Lateur: Jamben zijn het meest natuurlijke ritme dat wij trouwens ook in de spreektaal hanteren. “Wij spréken véle jámben úit” (scandeert) is een uitspraak die puur in het jambische versschema van onbeklemtoond en beklemtoond is gesteld. Herman Gorters ‘Mei’ is in vijfvoetige jamben geschreven, het beginvers is bekend: ‘Een niéuwe lénte én een niéuw gelúid’ (scandeert de vijf paren met de kort-lang heffing).

Is een hexameter toch ook geen betekeniseenheid die nu door de vijfvoetige jambische versregel tot anderhalve regel wordt uitgerekt?

Lateur: Ik heb nooit iets zelf toegevoegd wat niet in het origineel stond. Wie in hexameters vertaalt, moet daarentegen naar eigen goeddunken hier en daar wel eens een woord aanvullen of weglaten of vreemde wendingen gebruiken. Ik heb me met deze jamben nooit moeten forceren omdat ons taalgebruik zo uitgesproken jambisch is dat de vertaling vanzelf soepel liep. Aanvullen of weglaten was niet aan de orde. Ik begin overigens heel consequent met het woord wrok. Mènis, het oud-Griekse woord waarmee de ‘Ilias’ opent en waarmee het thema wordt aangegeven, betekent wrok: ‘De wrok, godin, van Peleus’ zoon Achilles / moet u bezingen.’ Het eerste woord uit de Europese literatuur is afschuwelijk (lacht).

Homeros, ‘Ilias. Wrok in Troje’, vert. Patrick Lateur
Uitgegeven bij Athenaeum-Polak & Van Gennep. 32,50 euro
ISBN 978-90-253-6732-9

Frank Hellemans

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content