Is Vladimir Poetin de nieuwe sterke man van Rusland of een marionet van gewetenloze zakenlui en maffiosi? Jammer genoeg wijst veel erop dat het ’tijdperk van de oligarchen’ nu pas goed begonnen is.

Het Amerikaanse blad Forbes noemde hem de ‘Peetvader van het Kremlin.’ Hij heeft een paar aanslagen op zijn leven overleefd en zelf wordt hij ervan beschuldigd opdracht te hebben gegeven tot het uitschakelen van tenminste één van zijn vijanden. Boris Berezovski staat model voor het roverskapitalisme in Rusland, het rijk van de ‘oligarchen’. Vladimir Poetin, die pas de eed heeft afgelegd als tweede Russische president, heeft verklaard dat hij de macht van de oligarchen wil breken, maar Berezovski is zelfverzekerder dan ooit.

Boris Abramovitsj Berezovski, BAB zoals de Russische pers hem graag noemt, is de spin in een web van zakenbelangen in de energiesector, de media, grondstoffen en transport, met vertakkingen naar de politiek en vermoedelijk ook naar de georganiseerde misdaad. Hij kan zich beroemen op de titel van ‘eerste kapitalist’ van het Nieuwe Rusland. De mathematicus en voormalig lid van de Russische academie van wetenschappen stond in 1989 aan het hoofd van LogoVaz, de eerste keten van privé-autodealers in het land.

In de tijd van de Sovjet-Unie was de aankoop van een Zjigoeli – zoals de Lada in Rusland heet – een moeizaam proces. Wie geen privileges of connecties had kon jaren op een eigen auto wachten. LogoVaz paste daar op korte termijn een mouw aan. Berezovski sloot een deal met Vladimir Kadannikov, de toenmalige baas van AvtoVaz, het reusachtige autobedrijf dat in Togliatti aan de Volga de Zjigoeli produceert. AvtoVaz is notoir voor de infiltratie van de maffia in het bedrijf. De georganiseerde misdaad runt als het ware de productielijn en legt van tevoren vast wie wel en wie niet een bepaald lot auto’s krijgt. Maar Berezovski kon auto’s voor een dumpingprijs aankopen en met grote winst op de ontluikende privé-markt verkopen. Het handjeklap met Kadannikov – een typische vertegenwoordiger van de industriële nomenklatoera – is exemplarisch voor de modus operandi van Boris Berezovski. Hij zal zijn businesspartner later belonen met een post van vice-premier in het kabinet van Viktor Tsjernomyrdin.

SPREEKBUIS VAN KREMLIN

Zes jaar later heeft Berezovski zijn actieterrein uitgebreid tot de oliesector en de media. Ook ORT, het eerste televisiekanaal dat heel Rusland bestrijkt is een geprivilegieerd jachtterrein van de Russische maffia, die zich stevig heeft genesteld in de reclamebusiness. Begin ’95 komt de populaire televisiejournalist Vladimir Listjev aan het hoofd van de omroep met als opdracht de Augiasstal uit te mesten. Zover komt het niet.

Huurmoordenaars schieten Listjev in de traphal van zijn woning in Moskou dood. De moord is nog altijd niet opgehelderd, maar sommigen wijzen Berezovski als opdrachtgever met de vinger. Hij verwerft 51 percent van de aandelen in de privatisering van de openbare omroep. 49 percent blijft in handen van de staat. Berezovski maakt van de ORT de spreekbuis van het Kremlin en het instrument bij uitstek in de ‘verkiezingstechnologie’ die Boris Jeltsin een jaar later aan zijn herverkiezing helpt. Nog eens drie jaar later is de ORT het grote kanon in de oorlog tegen de rivaliserende clan van Joeri Loezjkov, burgemeester van Moskou en mislukte pretendent voor de opvolging van Boris Jeltsin. ORT speelt de hoofdrol in de operatie ‘Eenheid’ – de creatie van een virtuele partij die de overwinning behaalt in de parlementsverkiezingen van december 1999 en later in de verkiezing van Vladimir Poetin in de eerste stemronde van de presidentsverkiezingen. Intussen heeft Berezovski ook de kwaliteitskrant Nezavissimaja Gazeta van de ondergang gered en later koopt hij de invloedrijke Kommersant Daily op.

In hetzelfde jaar 1995 kreeg Berezovski een meerderheid in de oliemaatschappij Sibneft, dankzij het infame privatiseringsschema ‘aandelen voor leningen’ bedacht door Anatoli Tsjoebais, de man die zijn aartsvijand zou worden. Later kon Berezovski nog een ander prijsbeest in zijn stal binnenhalen: de nationale luchtvaartmaatschappij Aeroflot. Jeltsins schoonzoon Valery Okoelev kreeg er de post van directeur-generaal.

Berezovski heeft zijn zakelijk succes niet alleen aan zijn gezonde businessinstincten te danken, maar vooral aan zijn netwerk van relaties. Een van zijn bitterste critici, de analist Andrej Piontkovsky merkt op dat Berezovski zijn ‘rijkdom niet heeft verdiend met kapitalistische methodes maar dankzij zijn contacten met de bureaucraten die de documenten tekenen die hij nodig acht.’

Begin ’96 zag het er somber uit voor de oligarchen en het Jeltsinregime. Jeltsins populariteit was tot onder tien percent gezakt en alleen een klein wonder kon hem aan een herverkiezing in juni van dat jaar helpen.

Op de bijeenkomst van de selecte club van top-zakenlui uit Oost en West in het Zwitserse Davos kon Berezovski zijn collega’s zover krijgen dat ze hun onderlinge geschillen begroeven en samen alles op alles zetten om Jeltsin en hun eigen privileges op het droge te brengen. Zo geschiedde en dankzij een nooit eerder geziene mediacampagne kon een doodzieke Jeltsin in juli ’96 de eed afleggen voor een tweede ambtstermijn. Berezovski en zijn kompanen beloonden zichzelf met posten in het nieuwe kabinet, dat net als het vorige onder leiding stond van een van hen: Viktor Tsjernomyrdin, de voormalige baas van het gasmonopolie Gazprom. De bankier Vladimir Potanin kon als vice-premier zichzelf bedienen in de grote uitverkoop van Russisch staatsbezit: hij verwierf voor een prik Norilsk Nikkel, het grootste nikkelbedrijf ter wereld. Potanins Uneximbank kreeg de controle over de toptien van de Russische bedrijven in de metaalsector, olie en transport.

Berezovski zelf kwam als plaatsvervangend secretaris van de veiligheidsraad in het centrum van de macht: de Kremlinadministratie. In die hoedanigheid, en later als secretaris van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) bouwt hij goede contacten op met de Tsjetsjeense leiders die kort daarvoor de oorlog hadden gewonnen.

Berezovski speelt een rol niet alleen voor maar ook achter de schermen. Hij koopt gegijzelden vrij en gireert grote sommen op de bankrekeningen van beruchte krijgsheren als Sjamil Basajev en Salman Radoejev die te koop lopen met hun dure terreinwagens, computers en zaktelefoons. Toen de populaire (pro-Loezjkov) krant Moskovsky Komsomolets kort na de Tsjetsjeense inval in Dagestan in de zomer van vorig jaar de transcripties publiceerde van gesprekken van Berezovski met Basajev en andere Tsjetsjeense kopstukken, ontkende de oligarch niet dat hij geregelde contacten onderhield met de Tsjetsjeense ’terroristen’.

SPELBREKER PRIMAKOV

De regering van Jevgeni Primakov, de eerste van een rij premiers uit de KGB, had de steun van de communisten in het parlement en bleek algauw een ernstige bedreiging voor de andere oligarchen. Primakov sprak dreigende taal en maakte plaats vrij in de gevangenissen voor ‘corrupte ambtenaren en witteboordcriminelen’. Berezovski zag de bui hangen en vluchtte naar het buitenland. Procureur-generaal Joeri Skoeratov was een onderzoek begonnen naar witwasoperaties in Zwitserland waarbij onder andere dochtermaatschappijen van Aeroflot betrokken waren. De bom barstte in april toen de openbare aanklager een arrestatiebevel uitvaardigde tegen Berezovski en de bankier Alexander Smolensky. De voormalige procureur Joeri Skoeratov is ervan overtuigd dat zijn actie tegen Berezovski de hele machinatie op gang heeft gebracht om hem uit zijn ambt te verwijderen. Ook Primakov moest korte tijd later de baan ruimen. Berezovski kwam naar Rusland terug en het onderzoek tegen hem werd geseponeerd. In een kort voor de verkiezingen gepubliceerd interview met de zakenkrant Vedemosti zegt Berezovski waarom Primakov moest opstappen: ‘Hij is door en door een KGB-figuur in de slechte zin van het woord en daarom een gevaarlijke figuur. Voor de voortzetting van de hervormingen was hij de gevaarlijkste figuur die ooit aan de macht is geweest.’

De oorlog in Tsjetsjenië en de onstuitbare opgang van Vladimir Poetin heeft het aanschijn van Rusland veranderd en ook voor de oligarchen een nieuwe situatie gecreëerd. Boris Berezovski, die allerminst last heeft van valse bescheidenheid, eist het vaderschap op van het idee om een virtuele politieke partij uit het niets in het leven te roepen en die als wegbereider van Poetin in het parlement te laten verkiezen.

Berezovski leerde Poetin kennen via zijn collega-oligarch, de bankier Pjotr Aven. De kingmaker kreeg een gunstige indruk van de grijze bureaucraat uit Sint-Petersburg toen Vladimir Poetin geheel onverwacht en onuitgenodigd op een verjaardagsfeestje ten huize van Berezovski aanbelde. ‘Ik had hem speciaal niet uitgenodigd om hem niet in verlegenheid te brengen,’ legt Berezovski uit. In die tijd, toen Primakov hem gevangen wou zetten meed de hele politieke klasse de oligarch als een melaatse.

DIABOLISCH

Dat Berezovski een meesterplan zou hebben gesmeed om de oorlog in Tsjetsjenië uit te lokken en Poetin daarmee aan de macht te brengen lijkt te diabolisch om waar te zijn. Toch is het niet helemaal uit te sluiten. In Berezovski’s Nezavissimaja Gazeta schreef hoofdredacteur Vitali Tretjakov dat de Russische veiligheidsdiensten de Tsjetsjeense inval in Dagestan hebben uitgelokt om op die manier een wettige ‘aanleiding te hebben voor de oorlog tegen het terrorisme’. Wie wie heeft gemanipuleerd, Berezovski de Russische veiligheidsdiensten of vice versa laat Tretjakov in het midden.

In een binnenkort te verschijnen boek sluit de financier en filantroop Georges Soros niet uit dat Berezovski ook de hand heeft gehad in de bomaanslagen die vorig najaar in Moskou en twee provinciesteden bijna driehonderd mensenlevens hebben geëist. Vanuit Berezovski’s standpunt gezien zou dat volkomen logisch zijn, schrijft Soros: ‘Het zou een president helpen verkiezen die Jeltsin en zijn familie immuniteit verleent en het zou maken dat Berezovski Poetin in zijn greep heeft.’

Dat Poetin de oligarchen een stapje wil laten terugzetten, daar ligt Boris Abramovitsj niet wakker van. Poetin zei dat immers voor de verkiezingen en ‘dat is wat de kiezer wil horen’, zegt hij in hetzelfde interview met Vedemosti, ‘maar het idee is niet uitvoerbaar. Hij sprak de juiste woorden, de woorden voor de kiezer.’ ‘Als Poetin het nodig vindt om mij achter de tralies te brengen dan zal hij mij achter de tralies brengen’, zegt Berezovski in hetzelfde interview. Maar dit keer blijft de tycoon rustig in Moskou zitten. De tijden zijn veranderd sinds Primakov dreigende taal sprak. Toen schreeuwde Berezovski moord en brand: de communistische dictatuur kwam terug, de goelag werd weer gebruiksklaar gemaakt, de communistische partij moest verboden worden. Intussen heeft hij ook de parlementaire onschendbaarheid – hij heeft zich laten verkiezen als vertegenwoordiger van de Kaukasische republiek Karatsjajevo-Tsjerkessië. Als kersvers parlementslid is de oligarch niet langer de aartsvijand van de communisten en hij had geen bezwaar toen de Poetinpartij Edinstvo met de communisten van Zjoeganov een strategische alliantie aanging om alle belangrijke posten in het parlement onder elkaar te verdelen.

DE ALIMINIUMDEAL

Poetin heeft de oligarchen in hun geeuwhonger naar geld en economische macht niet kunnen of willen intomen. In februari van dit jaar, op de drempel van de presidentsverkiezingen kwam zowat 70 percent van de Russische aluminiumindustrie in handen van het duo Boris Berezovski en Roman Abramovitsj. Abramovitsj is de jonge beschermeling van Berezovski die in de nadagen van het Jeltsintijdperk een steile opgang maakte in de pikorde van het Kremlin. Hij is de topman van Berezovski’s oliemaatschappij Sibneft en net als zijn baas verzekerde hij zich een plekje in de doema door zich in het afgelegen Jakoetië tot volksvertegenwoodiger te laten verkiezen.

Een groep aandeelhouders van Sibneft verwierf een meerderheidspakket aandelen in drie aluminiumfabrieken, en een hydrocentrale, allemaal in Zuid-Siberië. In een afzonderlijke deal verkocht een andere aluminiumfabriek in Novokuznetsk een meerderheidsaandeel aan Berezovski’s autodealersbedrijf LogoVaz. Na olie en gas is aluminium Ruslands voornaamste exportproduct.

Toen er vragen werden gesteld over de wettelijkheid van deze monopolievorming antwoordde Vladimir Poetin dat hij van de concentratie in een van ’s lands belangrijkste industrieën niet van tevoren op de hoogte was. Begin april doken berichten op in de Russische pers over nog verdergaande concentratie in de sector. De enige overgebleven concurrent op de Russische aluminiummarkt, Sibirsky Aluminium, zou zich bij de groep Berezovski-Abramovitsj aansluiten om een superholding te vormen.

De Russische pers speculeert al maanden over de vraag wie in de nieuwe regering Poetin de dienst zal uitmaken. Behalve de ‘clan uit Sint-Petersburg’ en Poetins ex-collega’s uit de veiligheidsdiensten en de KGB, staan de mannetjes van Berezovski in de startblokken om vooraanstaande posities in te nemen in het Kremlin en het Witte Huis, de zetel van de Russische regering. Meteen na zijn eedaflegging vorige zondag benoemde Poetin eerste vice-premier Michail Kasjanov tot zijn nieuwe eerste minister. Kasjanov is een 42-jarige technocraat die in de vorige regering ook de portefeuille van financiën beheerde. In die hoedanigheid sloot hij met groot succes de onderhandelingen met de Club van Londen af over de herschikking van de sovjetschuld. Kasjanov lacht zijn banden met Berezovski weg met het argument dat hij ook geregelde contacten heeft met andere oligarchen als Michail Chodorovsky (Loekoil), Pjotr Aven (Alfabank) en Anatoli Tsjoebais (Verenigde Energiesystemen).

‘Als Kasjanov eerste minister wordt’, zei de voormalige vice-premier Boris Nemtsov onlangs, ‘zou dat het duidelijkste bewijs zijn dat ook onder Poetin het bewind van de oligarchen wordt voortgezet.’ Ook Alexander Volosjin, de chef van de Kremlinadministratie wordt tot de kandidaten gerekend voor een hoge post in de nieuwe regering. Volosjin, algemeen beschouwd als de vertrouwensman van Berezovski in het Kremlin, is een van de hoofdspelers in de ‘Operatie Poetin’, die de ex-KGBagent naar de top van de macht heeft gekatapulteerd. Volosjin heeft na het vertrek van Boris Jeltsin niet alleen zijn macht en zijn positie in het Kremlin behouden, hij maakt ook deel uit van de think-tank die de nieuwe president in het leven heeft geroepen om een strategisch plan op te stellen voor de economische ontwikkeling van het land.

WAAKHOND

Stevig op zijn plaats van Spoorwegminister zit ook Nikolaj Aksjonenko, de trouwe luitenant van zowel Volosjin als Berezovski. Aksjonenko kan zichzelf een soort oligarch noemen: hij is sinds eind vorig jaar voorzitter van de raad van bestuur van een van de machtigste monopolies van het land, de elektriciteitsgigant Verenigde Energiesystemen. Volosjin heeft hem daar geplaatst als waakhond voor Berezovski’s aartsvijand Anatoli Tsjoebais, die gedelegeerd bestuurder is van Verenigde Energiesystemen.

Aksjonenko’s ware macht in de opeenvolgende regeringen, te beginnen met die van Jevgeni Primakov, gaat veel verder dan zijn eigenlijke functie zou laten vermoeden. Op een vraag wat hij allemaal in zijn portefeuille heeft antwoordde hij kortweg: ‘alles’. Met het oog op de parlementsverkiezingen eind vorig jaar plaatste Aksjonenko een vertrouweling aan het hoofd van Transneft, het overheidsbedrijf dat het reusachtig Russische pijpleidingennet controleert en een aardige cash-flow opbrengt. De machtswissel aan de top van Transneft ging gepaard met een inval van gewapende militieleden die de vorig baas manu militari verwijderden. Aksjonenko en Berezovski hadden haast en de wettige procedure zou op zijn minst twee maanden in beslag hebben genomen.

Poetin belooft de oligarchen ‘als klasse uit te schakelen.’ Berezovski ligt er niet wakker van.

Tegen Le Monde zei een van zijn medestanders dat hij hooguit gelooft dat Poetin de lat gelijk zal leggen en ook andere oligarchen aan de bak zal laten komen. De man die daarbij het meest in de kijker loopt is de bankier Pjotr Aven (Alfabank en de groep Alfa). Aven veroorzaakte commotie door Poetin in het openbaar op te roepen een Russische Pinochet te worden. Poetin en Aven zijn oude bekenden. Toen Poetin begin jaren negentig vice-burgemeester was in Sint-Petersburg was Aven minister van Buitenlandse Handel in de regering Gaidar. Aven zette het licht op groen voor het ‘voedsel-voor-grondstoffenschema’ dat Poetin had opgezet en waar vooral een aantal dubieuze privé-firma’s beter van zijn geworden. De staat en de stad bleven met een financiële put achter.

Sinds de benoeming van Poetin tot premier in augustus vorig jaar is het de Alfagroep van Aven en Michail Fridman voor de wind gegaan. Tenminste drie vertrouwelingen van de groep zitten op cruciale posten in de presidentiële administratie. Een van hen is de jonge Vladislav Soerkov, de plaatsvervanger van Berezovski-man Alexander Volosjin. De Alfa-groep controleert ook een groot deel van de fractie Jedinstvo (Eenheid) in de doema. Dankzij de juiste contacten aan de politieke top kon Alfa de afgelopen maanden ongehoorde zakensuccessen boeken. De groep is volgens de zakenkrant Vedemosti een van de partners in de nieuw op te richten Aluminiumholding en hij rukt op naar de eerste gelederen in de sector olie en gas. Tyumen Oil – een oliebedrijf van de Alfagroep verwierf een controlepakket aandelen in Sidanko, een van de oliegiganten van het land. Het ziet er naar uit dat met Poetin het tijdperk van de oligarchen niet is afgelopen – het is pas goed begonnen.

Johan Depoortere

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content