De populariteit van Angela Merkel heeft een knauw gekregen. Volgens de maandelijkse Deutschlandtrend van openbare omroep ARD staat vandaag 47 procent van de Duitse bevolking achter haar beleid – in juli was dat nog 59 procent. De bondskanselier heeft haar langste tijd gehad, zegt historicus Paul Nolte.

Een Syrische asielzoeker blaast zichzelf op, een jonge Münchenaar met Iraanse achtergrond schiet negen jongeren dood, Turkse conflicten duiken in Duitse steden op. De debatten rond migratie staan in Duitsland, met zijn Wilkommenskultur, op scherp. Daar spelen rechtspopulisten op in. Ze hadden, anders dan in andere westerse landen, op Duitsland weinig greep. Maar dit jaar werd Alternative für Deutschland (AfD) met ruim 15 procent van de stemmen in drie deelstaatparlementen gekozen. Volgens Paul Nolte, hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Berlijn, was dat al een teken aan de wand.

In Duitsland vreest men voor nieuw radicaal-rechts, maar bij ons hoor je ook: het groeiende populisme hoort nu eenmaal bij de hedendaagse democratie. Hoe ziet u dat?

PAUL NOLTE: Het populisme is iets anders dan gewoon een nieuw soort extremisme: het is een ‘grijs’ fenomeen. Het is veel minder vatbaar, en dat zorgt voor onzekerheid – ik voel die zelf ook.

In een democratie kun je over standpunten discussiëren. Populisme past daar niet bij. Het heeft veel kenmerken van een complottheorie: ‘Wij zijn het volk, en we worden door een paar daarboven voor de gek gehouden – punt.’ Als iemand tegen vluchtelingen is, wil ik argumenten horen in plaats van alleen angsten. Ik zal mensen die bang zijn niet zomaar opzijzetten, maar de opkomst van het populisme baart mij wel grote zorgen.

De AfD zegt: ‘Wij benoemen de multiculturele problemen, de andere partijen zijn te politiek correct geworden.’

NOLTE: Misschien zijn vorig jaar, in het debat over vluchtelingen, de grenzen wat te streng getrokken. Strenger dan in de jaren zeventig en tachtig, in elk geval. Toen werden bedenkingen tegen de immigratie van Turken inderdaad veel gemakkelijker openlijk uitgesproken, vandaag noemen we zulke uitspraken algauw racistisch. Maar ik vind niet dat kritiek in Duitsland wordt weggedrukt.

Duitsland is wel liberaler geworden. In dat gebaar van Angela Merkel – ‘Wir schaffen das’ – kwam een gegroeid zelfbewustzijn tot uitdrukking, van een geliberaliseerd én economisch enorm sterk Duitsland. Je kon er ook een reactie van de hedendaagse Duitsers op het nationaal-socialisme in zien, een onbewuste wiedergutmachungsreflex.

Merkel is hét gezicht geworden van dat moderne, open Duitsland. Hoe is uitgerekend een christendemocratische kanselier in die nieuwe rol terechtgekomen?

NOLTE: Duitsland heeft zichzelf opnieuw uitgevonden. Dat begon in 1998 met kanselier Gerhard Schröder (SPD) en zijn rood-groene regering. Je kunt dat een liberaal project noemen met twee aspecten. Het ene was de economisch-politieke liberalisering van de arbeidsmarkt, met een ander uitkeringssysteem, waardoor werklozen sneller aan het werk moesten. Het andere was een gematigde maatschappelijke liberalisering.

Tegen de verwachting in heeft Merkel de hervormingen van Schröder niet teruggedraaid. Ze voerde de Energiewende (de overstap naar groene energie, nvdr) en het einde van de dienstplicht door, en er kwam een debat over het homohuwelijk. Ze deed dat op zo’n manier dat het ook aanvaardbaar was voor haar CDU.

Had ze een plan of volgde ze eerder de peilingen?

NOLTE: ‘Ze weet niet wat ze doet’, zeggen haar critici. Ik zie dat anders. Merkel is geen vrouw die grote visies kan formuleren, en dat wíl ze ook niet. Maar terugblikkend kun je zeggen dat ze een verborgen agenda had: ze is de nieuwe morele meerderheid in de Duitse politiek gevolgd. Officieel bestond haar regering alleen uit de SPD en de CDU, maar zelfs de Groenen ondersteunden haar projecten – al geven die dat niet graag toe. Duitsland heeft sinds Merkels aantreden in 2005 in feite een hypergrote coalitie.

Haar liberalisering was vooral een eliteproject, is de kritiek nu, waaronder de onvrede al langer broeide.

NOLTE: Die tegenstelling – volk versus elite – verklaart het populisme niet. De meeste Duitsers hebben lang achter de koers van Merkel gestaan. Aan de andere kant is ook de AfD elitairder dan je zou denken. Het is een hybride: ze kent populistische tendensen met kritiek op de elite, maar het is ook een partij van economiehoogleraren en andere intellectuelen.

Volgens sommigen is Duitsland onder Merkel links afgeslagen, en vergat ze de rechtse kiezers die de CDU vroeger altijd bediende. Maar ook met die verklaring moet je voorzichtig zijn: de liberalisering onder Schröder en Merkel was niet alleen links. En de AfD-kiezers stromen zowel toe uit de CDU als uit de sociaal-democratische SPD en Die Linke.

U noemt de AfD’ers ‘extremisten van het midden’.

NOLTE: Met dat begrip werd vroeger het nationaal-socialisme verklaard. Dat paste eigenlijk niet: die beweging was duidelijk radicaal. Maar het moest uitdrukken dat de onderverdeling in links en rechts niet van toepassing was.

Dat zien we nu ook: de aanhang van het populisme komt uit het maatschappelijke midden. Het gaat niet om jongemannen met soldatenlaarzen. Nee, ik zie een gepensioneerde lerares die zegt: ‘Die politici bedriegen ons allemaal.’ Dat wantrouwen tegen de democratie, tegen de migratie, tegen de liberalisering, hoor je overal. Niet alleen bij de nationaal-conservatieve rechterkant, de groep die zo lang zonder partij heeft gezeten.

De AfD is in die zin ook een reactie op de radicale veranderingen uit 1968, toen goed opgeleide Duitsers in groten getale van de nationaal-conservatieve kant overstapten naar het liberaal-progressieve kamp. Dat is wel een halve eeuw geleden, maar de gevolgen zijn nog altijd merkbaar. Daarom is de AfD ook zo aantrekkelijk voor veel mannen. Nu blijkt: ze kunnen een gesprek over het homohuwelijk helemaal niet aan, want ze hebben nog niet eens verwerkt dat vrouwen gelijke rechten hebben.

Een afrekening met de moderniteit, is dat wat populisten willen?

NOLTE: Ja. Hun echte onbehagen gaat dáárover, niet over het linkse denken.

De westerse maatschappijen zijn de laatste vijftien jaar in een stroomversnelling terechtgekomen. De eenduidigheid verdampt, je hebt niet meer alleen a of b, een huwelijk bestaat niet meer per se uit man en vrouw, en binnen Europa is het niet meer alleen de vraag: natiestaat of niet? En dan komen in Duitsland alleen al ook nog een miljoen Syriërs wonen. Dat is erg veel ineens. De islamisten en de populisten zitten in hetzelfde schuitje: ze vinden die moderne, open wereld maar moeilijk te vatten.

Moderne samenlevingen bestaan niet zonder spanningen. Zeker met de fundamentalistische islam is er sprake van een waardeconflict. Zoiets los je niet op door je van anderen af te keren. We moeten leren omgaan met een grotere complexiteit. Dat heeft Merkel wellicht te weinig gedaan. Ze vergat te zeggen dat het moeilijk wordt.

Wat is uw prognose voor de landelijke verkiezingen van 2017?

NOLTE: De AfD zal minder groot worden dan de voorspelde 10 procent. Dan is een coalitie van de CDU met de Groenen best mogelijk. Het risico van zo’n coalitie is wel dat ze de breuken in de samenleving niet heelt. Gewoon doorgaan gaat niet meer: de gefrustreerden hebben nu een stem gekregen. In dat opzicht is het tijdperk-Merkel, met zijn brede consensus, voorbij. Ook als ze kanselier blijft.

Komt de Duitse stabiliteit, die zo cruciaal is voor de EU, daardoor in gevaar?

NOLTE: Ons politieke systeem is pro-Europees en zal dat blijven, wie er ook kanselier wordt. En uiteindelijk is Duitsland sterk genoeg. Dat houd ik populisten graag voor: zijn jullie echt bang dat we door de Syrische cultuur overspoeld worden? De geschiedenis toont telkens weer dat een autochtone nationale cultuur het redt. Nee, we hoeven niet bang te zijn dat we een minderheid in eigen land worden.

DOOR MERLIJN SCHOONENBOOM; © Trouw

‘Terugblikkend kun je zeggen dat Angela Merkel een verborgen agenda had.’ Paul Nolte