Duitsland blijft zich afzetten tegen een oorlog in Irak. ‘De 45 jaar van instemmen met de VS zijn achter de rug’, vindt de Duitse nestor van de sociaal-democratische partij (SPD) Egon Bahr.

Even terug in de tijd. Wanneer de leiders van de DDR begin augustus 1961 hun laatste voorbereidingen maken om de oostelijke sector van Berlijn af te grendelen, wordt Egon Bahr omstreeks drie uur ’s nachts uit zijn slaap gewekt in zijn hotel in Nürnberg. Hij is op dat moment woordvoerder van Willy Brandt, toen de burgemeester van Berlijn. Bahr spoedt zich naar Berlijn en samen met Brandt vraagt hij president John Kennedy om een versterking van het Amerikaanse garnizoen. Wat zich in de dagen en weken die volgen, zal voltrekken – de bouw van de Muur – wordt het symbool van wat Bahr jarenlang bestrijdt. Samen met Willy Brandt wordt hij de grondlegger van de Ostpolitik. Een politiek die de muur tussen Oost en West stapsgewijs opnieuw zou neerhalen.

Vandaag kijkt Bahr (80) tevreden terug naar het resultaat van de Ostpolitik. We ontmoeten hem in café ‘de jaren’ in hartje Amsterdam, waar hij verblijft in het kader van een lezingenreeks over de Duitse geschiedenis. Op binnenlands politiek niveau zijn er fouten gemaakt, meent hij, ‘maar voor mij blijft de eenmaking wunderbar. Het doel van de Ostpolitik – de Duitse eenheid – is bereikt.’

Geopolitiek is de hele puzzel na de Koude Oorlog grondig door elkaar geschud. ‘Als enige supermacht heeft Amerika een militair overwicht waar niemand tegenop kan. Er is Amerika, en er is de rest van de wereld. De Russische president Vladimir Poetin is slim genoeg om te weten dat hij te zwak is om een politiek te voeren tégen Amerika. Hij heeft intern nog een hele prioriteitenlijst. Zijn kinderen of zijn kleinkinderen zullen misschien ware democraten zijn. Maar een echte rechtsstaat is Rusland vandaag nog steeds niet.’

Toch profileerde Rusland zich de jongste dagen met de dreiging dat het zijn veto tegen een nieuwe resolutie in de VN-Veiligheidsraad zou uitspreken. Ook Frankrijk en Duitsland bleven front vormen tégen een oorlog in Irak. ‘Ik ondersteun de politiek van de kanselier ten volle’, zegt Bahr. ‘Maar hoelang kan Duitsland die houding volhouden zonder dat dit het land onherroepelijk zware schade toebrengt?’

EGON BAHR: Kijk, om te beginnen bevindt Duitsland zich in een uitzonderlijke situatie. De Duitse grondwet schrijft als enige in Europa voor dat de deelname aan een aanvalsoorlog verboden is. De kanselier kan dus per definitie niet instemmen met de oorlog. Als hij dat doet, breekt hij de grondwet en wordt hij afgezet. Gerhard Schröder had dus geen andere keuze. Ik begrijp zijn standpunt volkomen. Alleen, ik zou het anders hebben geformuleerd.

Er werden wel soldaten van de Bundeswehr ingezet in Afghanistan.

BAHR: Dat paste in de operatie Enduring Freedom en die was toegestaan door de Verenigde Naties.

Amerika is ontevreden over het Duitse standpunt en hoopt dat de kanselier alsnog bijdraait.

BAHR: Voor de Amerikanen maakt het niet uit wat we denken. Vandaag hebben ze een Duitland zoals ze het wilden aan het eind van de Tweede Wereldoorlog: totaal ongevaarlijk en geen bedreiging voor welk land ook.

… En bereid om te helpen als Amerika daarom vraagt? Voor de Duitse zender RTL zei de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Colin Powell nog steeds te rekenen op zijn ‘Duitse vrienden’. ‘Ik hoop dat Duitsland zal bijdragen aan de wederopbouw van het land na de oorlog’, zo formuleerde hij het.

BAHR: Dat zullen we wel zien, als het eenmaal zover is. Er is een groot verschil tussen Duitsland in 1991 en het huidige Duitsland. In 1991 was ons land rijk – we besteedden 16 miljard mark aan de oorlog. Vandaag is Duitsland arm. Sinds het begin van de jaren negentig pompen we elk jaar miljarden in Oost-Duitsland. De Duitse eenmaking was zeer duur en dat blijft ze ook. Ze heeft ertoe geleid dat Duitsland binnen de Europese Unie ten onder is gegaan.

Kan het Frans-Duitse plan om VN-troepen in Irak in te zetten, dat ‘Der Spiegel’ in februari openbaar maakte en dat toen meteen door de VS werd afgeschoten, na de oorlog niet opnieuw uit de kast worden gehaald?

BAHR: Alles zal afhangen van de manier waarop de Amerikanen de naoorlogse situatie in Irak zullen aanpakken. Als de Verenigde Naties bij de wederopbouw worden ingeschakeld, kunnen we zeker deelnemen. Het plan is dan zeker niet dom.

Laten we eerlijk zijn: de inspecteurs kunnen onmogelijk garanderen dat ze in een uitgestrekt land als Irak biologische of chemische wapens vinden die vaak in minuscule hoeveelheden aanwezig zijn, ook niet als we het aantal inspecteurs verdrievoudigen en ze jaren lang laten voort zoeken. Het probleem zal pas na de oorlog oplosbaar zijn, wanneer een VN-troepenmacht – naar het voorbeeld van het plan – technisch zo wordt ondersteund, dat ze er kan op toezien dat de wapens niet worden gebruikt. Maar dat betekent dat ze moeten aanwezig blijven, tot het land een beveiligde en stabiele, democratische toekomst tegemoet kan zien. Met andere woorden: veeleer tien jaar dan vijf jaar.

Toch wil Duitsland meer tijd voor de inspecteurs?

BAHR: Het is duidelijk dat Irak vandaag bereid is om samen te werken. Wat Saddam Hoessein aanvankelijk ontkend of geweigerd heeft, is plots mogelijk. En dus heeft het zin om voort te gaan en zullen er uiteindelijk nog weinig redenen zijn om toch ten oorlog te trekken. Saddam is een crimineel. Maar het handvest van de VN laat niet toe dat we criminele en ondemocratische regimes omverwerpen.

Zonder troepenopbouw in de Golf had hij nooit gereageerd?

BAHR: Zonder dreiging was er niets gebeurd. De oorlog kan trouwens nog altijd worden afgewend. President George Bush zal dan trots kunnen zeggen, dat het dankzij zijn oorlogsdreiging is, dat er een oorlog voorkomen is.

De oorlogsdreiging heeft in Europa alvast diepe sporen nagelaten. De Europese eenheid is nu wel helemaal zoek, alleen Frankrijk en Duitsland lijken elkaar weer gevonden te hebben.

BAHR: De Europese Unie is beschadigd, alsook de NAVO en de VN. Maar elk voor zich zullen de instellingen blijven verder draaien zoals voorheen. Binnen de EU vormen Frankrijk en Duitsland inderdaad een kleine kern die goed samenwerkt en die dat ook moet blijven doen, zo niet functioneert de Europese motor niet. Ik vind het in die zin bijzonder bemoedigend, dat Duitsland vandaag voor het eerst bij een kritieke vraag niet de kant kiest van Washington, maar van Parijs.

Een Amerikaanse vriend, Gerald Livingstone, verklaarde twee jaar geleden in derTagesspiegel hoe evident het is dat Amerika zich slechts in zo geringe mate voor Duitsland interesseert. ‘Veertig jaar lang was Duitsland onze trouwste vazal’, schreef hij. ‘We gaan ervan uit dat dit niet zal veranderen. Pas wanneer Duitsland voor belangrijke aangelegenheden eens een andere mening is toegedaan dan Washington, zal het onze interesse wekken.’ En dat is nu het geval. Duitsland realiseert zich stilaan dat de 45 jaar waarin alle gewichtige zaken door de grootmachten werden beslist, achter de rug zijn. Ruim twee generaties Duitse politici, wetenschappers en publicisten waren eraan gewend geraakt dat we bij gewichtige zaken alleen maar mochten instemmen.

Zolang het Oost-Westconflict bestond, gold als hoogste wet: de geslotenheid van het Westen. Nu bestaat de Sovjet-Unie niet meer en is de dreiging weggevallen. Duitsland is één geworden en heeft zijn soevereiniteit terug. Voor ons is dat nog zeer ongewoon, alsook voor onze buurlanden en voor Amerika. Dat bedoelt Schröder wanneer hij zegt : Duitsland moet opnieuw een normaal land worden. Of zoals bondspresident Richard von Weizsäcker het formuleerde: lange tijd heeft Duitsland gezweefd tussen de bezetenheid om de macht in het Derde Rijk en de vergetelheid van de macht van de oude Bondsrepubliek. Nu moeten we dat evenwicht zien terug te vinden.

Voorlopig blijven de Verenigde Staten Duitsland wel zien als een protectoraat?

BAHR: Zo zien ze ook de rest van Europa, en wat de veiligheid betreft is dat geen belediging, want het klopt. Het is de realiteit.

Die houding van Amerika is des te duidelijker geworden na 11 september 2001, omdat precies de Amerikanen als eerste een koele analyse hebben gemaakt. Na het eind van het Oost-Westconflict bleef Amerika als enige supermacht over. Bewonderenswaardig dat ze niet gewoon op hun lauweren zijn gaan rusten! Ze hebben gezegd: we moeten vooruit! Militair-technologisch wilden ze onoverwinnelijk blijven. Dat was al zo vóór 11 september, maar niemand heeft het in Europa opgemerkt. En dat ligt niet aan Amerika.

Elf september heeft hen in die zin dan ook het meeste opgeleverd. Ze zijn sindsdien een belangrijke macht in Azië geworden, met steunpunten in Oezbekistan en noem maar op. Een imperiale houding die ze nu ook in het Midden-Oosten zullen toepassen.

Ongeveer een jaar geleden trok u in een toespraak hard van leer tegen het verzoek van Amerika om in Europa korte- en lange-afstandsrakettenafweersystemen te installeren. Die zouden een bescherming moeten bieden tegen aanvallen van mogelijke schurkenstaten. Maar ze zouden Europa nog afhankelijker maken. Dat plan is voorlopig afgevoerd?

BAHR: Op dit moment wordt er niet over gesproken, maar zodra de oorlog ten einde is en Amerika technisch gezien ver genoeg gevorderd is, zullen de Verenigde Staten proberen om het toch in Europa in te voeren. Als Europa dat aanvaardt, kan het de gesprekken over zijn politieke eenheid beter opbergen. Of we dan over een Europees leger van 60.000 of een van 80.000 eenheden beschikken, maakt dan niets meer uit.

Heeft een Europese defensiemacht überhaupt een kans op slagen?

BAHR: Ik denk van wel, als Europa maar niet zo dom is Amerika te willen evenaren. De Verenigde Staten zijn niet te verslaan, ook niet door Europa. Waarom zouden we dat trouwens ook proberen? Voor Amerika hoeven we geen angst te hebben. Europa kan een zuiver conventionele en beweeglijke strijdmacht opstellen. Een Europees leger zie ik als een schild voor Europa. Als we maar niet denken dat we het moeten inzetten als een zwaard tegen Amerika.

Met de uitbreiding naar het oosten lijkt de eenheid binnen Europa nog verder af. Dat geldt blijkbaar ook voor de NAVO. Helmut Schmidt meende dat die uitbreiding voor de NAVO ‘veeleer schadelijk’ zou zijn.

BAHR: Je zou het kunnen zien als de list van de geschiedenis. Veel staten in Oost-Europa wilden na het einde van het Warschaupact lid worden van de NAVO en ook van de EU. Waardoor het gewicht inderdaad naar het oosten verschuift. De grote logge organisaties worden daardoor ook vrij onhandelbaar. Voor de NAVO is daar nog niet echt over doorgedacht. Wel hebben de Amerikanen ingezien dat de politieke factor Moskou belangrijker is dan de militaire factor van de NAVO en ze hebben de NAVO-Ruslandraad opgericht.

Dat bleek duidelijk toen de NAVO zijn steun aanbod voor de oorlog tegen het terrorisme. ‘ Mooi zo’, dacht Amerika. ‘ Maar,niet noodzakelijk. Als het moet, zoeken we de bondgenoten die we nodig hebben.’

Het militaire gewicht van de NAVO zinkt, en dat kan alleen maar erger worden: als zich bijvoorbeeld nog meer nieuwe leden aandienen die niet bepaald aan de militaire eisen voldoen. De uitbreiding is immers niet ten eind. Niemand heeft ooit een oostelijke grens vooropgesteld. Theoretisch is de uitbreiding denkbaar tot aan de Chinese grens.

Komt daarbij de historische crisis in verband met de hulp aan Turkije, toen Frankrijk, Duitsland en België weigerden in te gaan op de eis tot steun.

BAHR: Laten we afwachten of het wel een historische crisis was. Op dit moment is dat nog speculatief. Eerst wil ik weten hoe het in werkelijkheid zal lopen met de Turken. En wat gebeurt er met de Koerden? Moeten de Amerikanen de Turken verhinderen om het land binnen te vallen? Gaan de Koerden tegen de Turken vechten? En hoe reageren de NAVO-lidstaten dan? De oorlog wordt een vuurproef voor alle grote internationale instellingen.

Ingrid Van Daele

‘De kanselier kan per definitie niet instemmen met de oorlog. Als hij dat doet, breekt hij de grondwet en wordt hij afgezet.’

‘Het handvest van de VN laat niet toe dat we criminele en ondemocratische regimes omverwerpen.’