‘Ook de Afrikaanssprekende gemeenschap heeft recht op universitair onderwijs in de moedertaal’

Professor Yves T’Sjoen (UGent) vergelijkt de situatie aan de universiteiten in Zuid-Afrika met de taalstrijd die hier in Vlaanderen ook gevoerd is. Hij blikt vanuit Kaapstad ook vooruit naar de inhuldiging van de leerstoel Zuid-Afrika aan de UGent.

De kortzichtige taalpolitiek en het weinig doordachte transformatiebeleid van Zuid-Afrikaanse universiteiten en hun bestuurders brengen de afgelopen jaren Afrikaans als academische onderwijstaal in de verdrukking. Stilaan verdwijnt de inheemse taal uit het auditorium en op de campus. Het is onbegrijpelijk dat universiteitsbesturen resoluut opteren voor het Engels. In tijden van dekolonisatie, bijvoorbeeld het neerhalen van standbeelden als locus memoriae van een mensonterende koloniale tijd, moet nu ook een taal zwichten. Nog steeds, volkomen ten onrechte, wordt Afrikaans vandaag vereenzelvigd met en dus gestigmatiseerd als de taal van apartheid. Nochtans herinnert Engels evenzeer, en in niet geringere mate, aan een historische periode van etnisch geweld en discriminatie op Afrikaanse bodem.

Afrikaans op de schop

Dat het onbegrijpelijk is, heeft met het taallandschap en de demografie van Zuid-Afrika te maken. Meer dan zeven miljoen inwoners hebben Afrikaans als moedertaal, vooral in de West-Kaap en ook in Namibië (80% van de autochtone bevolking). Daarnaast hanteren nog eens ruim vier miljoen Zuid-Afrikanen Afrikaans als tweede taal. De grondwet van het land bepaalt dat elke gemeenschap recht heeft op onderwijs in de eigen taal, dus ook in het Afrikaans. Daarenboven is taalonderwijs op school, ook aan de universiteit, bepalend voor de ontwikkeling van een gemeenschap en dus de maatschappelijke cohesie.

De verbanning van Afrikaans van de universitaire campus wordt door drukkingsgroepen, met allerlei UNESCO-rapporten onder arm over het belang van taalonderricht, als ongrondwettelijk aangeklaagd. Onder meer bij het Hooggerechtshof in Kaapstad. Vorige maand had de eerste zitting plaats in een sterk gemediatiseerde rechtszaak van de pressiegroep Gelyke kanse tegen het bestuur van de Universiteit Stellenbosch. De aandacht voor de juridische actie, waarvoor betrokkenen nog steeds financiële steun zoeken, heeft veel te maken met de betrokkenheid van vooraanstaande Afrikaanstalige schrijvers, onder wie Abraham de Vries en Breyten Breytenbach. Ook de bekende historicus Hermann Giliomee, auteur van het standaardwerk The Afrikaners. Biography of a People (2003), de uitgever Kerneels Breytenbach en dichter Danie Marais van PEN Afrikaans daagden op tijdens de zitting.

Streven naar gelijkwaardigheid

Gelyke kanse kaart aan dat in de Kaap drie van de vier universiteiten zijn overgeschakeld naar Engels als onderwijstaal. Alleen in Stellenbosch wordt nog een fractie van de colleges in het Afrikaans aangeboden. In 2016, zo stelt de princiepstekst, hebben de universiteiten van Pretoria, de Vrystaat (Bloemfontein) en Unisa (langeafstandsonderwijs) Afrikaans afgeschaft. Alleen Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus) en Stellenbosch bieden vandaag nog vakken aan in Afrikaans.

Onder druk van politieke bewegingen en studentenprotesten, zoals van Open Stellenbosch, heeft de academische overheid van de Maties (aanduiding van de studenten in Stellenbosch) beslist op het gebied van administratie en onderwijs naar het Engels over te schakelen. Volgens de huidige rector van Noordwes-Universiteit, prof. Theuns Eloff, is inmiddels een proces in gang gezet dat wellicht in 2020 leidt tot de algehele verengelsing van het hoger onderwijs in Zuid-Afrika. Transformeren betekent in de realiteit inkrimpen, verschralen en finaal verengelsen. De Universiteit Stellenbosch biedt in de nabije toekomst geen tertiair onderwijs meer voor een meerderheid van de West-Kaapse bevolking, naast blanken enkele miljoenen bruinmense en swartmense die zoals gezegd overwegend Afrikaanssprekend zijn. Afrikaans is op landelijk niveau trouwens de derde meest gesproken taal na de Afrikatalen Xhosa en Zoeloe.

Gelyke kanse treedt niet op ten nadele van het Engels maar voor het Afrikaans en streeft kortom naar gelijkwaardigheid. De hofzaak in Kaapstad is erop gericht de implementering van het Stellenbosse transformatiebeleid stop te zetten. Een maand geleden heeft de rechter zich voor het eerst gebogen over de kwestie. Schrijvers mengen zich in het debat, nemen in de publieke sfeer standpunten in, tijdens de openbare zitting wordt uit hun opiniestukken geciteerd en zij publiceren brieven waarin de principes van de internationaal ondersteunde belangengroep worden onderschreven.

Taaldebat aan universiteiten

Ook in Europa, onder meer in het Nederlandse taalgebied, wordt gezocht naar steun. Aan de Universiteit Gent is sinds 2016 het Gents centrum voor het Afrikaans en de studie van Zuid-Afrika opgericht. En op 10 oktober wordt de Leerstoel Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij plechtig ingehuldigd. Zowel de onderzoeksgroep als de leerstoel richten zich nadrukkelijk op de meertalige context van Zuid-Afrika en uitdrukkelijk niet enkel op het Afrikaans. Het is in die geest van gelijkwaardigheid van vele talen en culturele gemeenschappen dat we ook vanuit Europa de taalontwikkelingen en dus de zogeheten transformatie (ten nadele van een enkele taal in Zuid-Afrika) op de voet volgen en onze bezorgdheid uitspreken. Ook de Afrikaanssprekende gemeenschap, groter dan het aantal Vlamingen, heeft recht op universitair onderwijs in de eigen moedertaal. Naast onderricht in het Engels, en bij voorkeur ook in verschillende Afrikatalen. Afrikaans is immers een internationale taal, getuige de academische en culturele initiatieven alsook de brede belangstelling in de Lage Landen (Amsterdam, Antwerpen, Gent, Leiden).

Er zijn parallellen te trekken met het debat dat aan Nederlandse en Vlaamse universiteiten plaatsvindt over de positie van het Nederlands naast de hedendaagse wetenschappelijke lingua franca Engels. Wie een notie heeft van de taalstrijd die in 1930 na vele decennia, ook door inmenging van schrijvers en gezaghebbende culturele actoren, leidde tot de vernederlandsing van de Gentse universiteit, beseft hoe betekenisvol de demarches van Gelyke kanse en andere groeperingen zijn ten gunste van het Afrikaans als voertaal aan een Zuid-Afrikaanse universiteit. De meest prestigieuze en volgens een recente ranking de hoogst gerangschikte van het land (tussen 350 en 400 op wereldschaal).