‘We leren op school lezen en schrijven, maar een tekening lezen en ontcijferen, dat wordt niemand geleerd’, zo sprak de overleden Charlie Hebdo-cartoonist Charb voor zijn dood over de soms ongemakkelijke reacties op zijn cartoons.
Afgelopen week werd de impact die een cartoon kan hebben meer dan ooit duidelijk toen 10 journalisten en tekenaars van het Franse satirische weekblad Charlie Hebdo koelbloedig werden neergeschoten door twee jihadisten die zich beledigd voelden door de Mohammed-cartoons in het weekblad. ‘We hebben de profeet gewroken’, luidde het.
Het is niet de eerste keer (en het zal ook niet de laatste keer zijn) dat Mohammed-cartoons voor ophef zorgen bij moslims. Ook de meest recente Charlie-Hebdo-cover met een huilende Mohammed werd op gemengde gevoelens onthaald in de Arabische wereld. Daarnaast wisten de VS zich geen houding aan te nemen na de aanslag op Charlie Hebdo. Terwijl cartoonisten in heel Europa in hun potlood kropen om de terreurdaad met de nodige pennentrekken en humor te veroordelen en zelfs Bart De Wever zijn eigen Hitlercartoon van GAL tweette met het onderschrift ‘Met plezier beledigd worden in de naam van de vrijheid‘, bleef het in haast alle Amerikaanse media angstvallig wit op de plek waar normaal cartoons worden afgebeeld. Vanwaar die verkrampte houding met betrekking tot cartoons?
De vermoorde cartoonist en hoofdredacteur van Charlie Hebdo Stéphane ‘Charb’ Charbonnier gaf voor zijn dood in een gesprek met de Franse schrijver Numa Sadoul al een mogelijk antwoord. ‘Door de Deense cartoons en de hele heisa daarrond ben ik me gaan realiseren dat mensen hebben leren leen en schrijven wanneer ze de school verlaten’, zo vertelde hij. ‘De grote meerderheid heeft zelfs geleerd om een tekst te analyseren. Maar een tekening lezen en ontcijferen, dat wordt niemand geleerd. Je kan een tekening net zo grondig lezen als een tekst. Alleen: die moeite doen zelfs journalisten niet, want het is voor hen niet serieus genoeg.’
Tijd dus om de cartoon voor eens en voor altijd serieus te nemen, en dit in vijf stappen.
1. Begrijp de bedoeling
De allereerste en voornaamste bedoeling van een cartoon is om een (serieuze) boodschap op een komische manier over te brengen, en daarbij worden ironie en spot niet geschuwd. Cartoonisten kunnen doorgaans een stapje verder gaan dan journalisten omdat ze gebruik maken van humor. Vandaar dat ze vaker wegkomen met hun soms beledigende tekeningen.
Wanneer de cartoonist erin slaagt om zijn lezer aan het lachen te brengen, slaagt hij meestal ook in zijn tweede doel: de lezer doen nadenken. Een goede cartoon grijpt de aandacht van de lezer, doet hem even stoppen met waar hij mee bezig was om hem op één en hetzelfde moment te laten lachen én bezinnen.
2. Aanvaard de werkmethode
De eveneens bij de aanslag op Charlie Hebdo omgekomen cartoonist Cabu omschreef de cartoon als ‘een geweer met slechts één kogel. Je hebt maar tien seconden om de lezer te raken.’ Cabu verwoordt daarmee de essentie van de spotprent: met alle mogelijke middelen in een mum van tijd iemands aandacht grijpen. Cartoons kennen, in tegenstelling tot een tekst, geen nuance. Juist omdat ze de lezer snel moeten raken, laat de cartoonist alle onnodige details vallen. Aangezien een cartoon onmiddellijk verstaanbaar moet zijn, verliest ze ook meteen haar effect. Test het zelf maar uit: een cartoon is bijlange niet meer zo grappig bij een tweede lezing.
3. Leer de taal
Om een cartoon te ontcijferen, hebben we bepaalde kennis nodig. Cartoonisten maken gebruik van symbolen en beelden die meer zeggen dan duizend woorden. Zo maken ze hun tekeningen eenvoudiger en dus efficiënter zoals met een vredesduif of een bom die oorlog moet symboliseren. Of wanneer een man bijvoorbeeld goed in het vlees zit en een grote sigaar rookt, weet je onmiddellijk dat hij machtig is. Met zulke beelden kan de cartoonist zijn boodschap zonder woorden overbrengen. Om een cartoon dus goed te kunnen lezen, moet je dus ook de taal leren en correct interpreteren.
4. Ken de context
Het werk van een cartoonist staat of valt grotendeels met de maatschappij waarin hij leeft. Daarom lijkt het ontcijferen van een cartoon uit de vorige eeuw heel erg op het proberen lezen van een krant in een vreemde taal: je zal de prent niet begrijpen als je ook de context niet kent. De personages die afgebeeld worden, zijn vaak moeilijk te identificeren, vooral als de tekening dateert uit lang vervlogen tijden. Daarnaast zijn er allerlei sociale conventies en gebruiken die verloren zijn gegaan. In veel gevallen zal een cartoon die vroeger deed lachen, vandaag zelfs geen monkellachje meer uitlokken op het gezicht van een hedendaagse lezer.
5. Tot slot: het is maar een cartoon
Een tekenaar is ook maar een tekenaar. Zoek er dus ook niet te veel achter. De cartoonist wil doorgaans niet bewust provoceren, hij is al blij als hij u heeft doen lachen, en nog blijer als hij u aan het denken heeft gezet.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier