Na de architectuurwedstrijd: wederwoord van M HKA
Wat voor een prachtig vooruitzicht
Het verhaal over de stopgezette eerste architectuurwedstrijd voor het nieuwe Museum voor Hedendaagse Kunst in Antwerpen dat Knack publiceerde is uitermate spannend geschreven met een mooie intrige. Helaas is het niets meer dan een mooi verhaal. Het is geen werkelijkheid.
Het zou ons ver leiden om alle insinuaties te ontkrachten. Een probleem met een tekst vol stemmingmakerij als deze is dat elke kromme zin een paar alinea’s nodig heeft om hem te weerleggen. M HKA, gepersonaliseerd door zijn directeur, wordt erin weggezet als een handpop voor spoken. Een voorbeeld. In de Knack-tekst wordt gesteld dat het toelaten van het stadsbestuur van één veel hoger nieuw gebouw de deur kan openzetten voor vastgoedontwikkelaars om ook hoge privégebouwen neer te zetten. In werkelijkheid is er reeds privéhoogbouw gepland in de omgeving. Op de kop van het toekomstig park waaraan het museum zal liggen, komt een hoogbouwwoontoren van de Zwitserse architect Peter Zumthor. Een van onze toetsstenen was hoe het toekomstige museum zich tot deze toekomstige Zumthor zou verhouden. Dat hebben we ook op de gunningscommissie zo verteld.
We betreuren dat de procedure moest worden stopgezet. Wij hebben tot het eind alles gedaan wat we konden om het proces van de gunningcommissie – de officiële benaming van wat men vaak ‘de jury’ noemt – te laten doorgaan.
M HKA bepleit in zulke gunningscommissies altijd kunstenaars en museumexperts op te nemen. Dat was niet het geval met onze gunningscommissie, die de vorige Vlaamse regering nog had samengesteld. Bij de beslissende discussies waren twee derden van de deelnemers architecten: de Vlaamse en de Antwerpse bouwmeester, twee architecten van de Vlaamse administratie en twee externe hoogleraren-architecten van de Universiteit Gent. Zij beklemtonen de architectuuraspecten van het dossier. Daarnaast was er een derde externe: een vertegenwoordiger van de participatiemaatschappij Vlaanderen voor de economische doorlichting van het project. De directeur en de ondervoorzitter van het M HKA moesten alle andere invalshoeken voor hun rekening nemen: de museale expertise, de visie van de gebruikers, de visie van de kunstenaars, de visie van de buurt. De discussies gingen vooral over het architecturale, niet over de inhoud of de werking.
De gunningscommissie heeft spijtig genoeg haar taak niet kunnen uitvoeren, namelijk een advies formuleren aan de regering. Ze is halverwege haar werkzaamheden gestrand. Ze was verdeeld: de afstand tussen de twee groepen in de commissie kon niet overbrugd worden.
Wij wilden niet mordicus met Sanaa in zee. We waren het wél eens met Vlaams bouwmeester Leo Van Broeck, die stelde ‘dat geen van de twee betere projecten zomaar zonder stevige aanpassingen kon worden gegund’.
Na een juridisch advies werd eraan gedacht aan al de vier mededingers bijkomende vragen te stellen. We zijn toen eens te meer collectief aan de slag gegaan en hebben een lijst van tien pagina’s met mogelijke vragen opgesteld. Maar uiteindelijk heeft het beleid beslist de stekker uit te trekken.
Wij hadden een onderbouwde voorkeur voor het project van Sanaa, inderdaad – en stonden daarvoor ook binnen de gunningscommissie niet alleen – maar dat is niet alles. Wij hadden daarover ook museumwerknemers, buurtbewoners en kunstenaars bevraagd. De curatoren, collectiemedewerkers en technici die zich over de projecten bogen, stelden nadrukkelijk en eenstemmig dat ze uit 51N4E/Caruso Sint John geen werkzaam museumproject zagen voortkomen. De vertegenwoordigers van de buurt zegden dat men voor het project van 51N4E/Caruso Sint John geen draagvlak zou vinden in de buurt. De kunstenaars die we betrokken, Carla Arocha en Luc Tuymans, zagen 51N4E/Caruso Sint John niet zitten en eindigden ook met een heldere keuze voor Sanaa, om artistieke, museale en praktische redenen.
Het verslag daarvan willen we graag ter beschikking stellen. We wilden dat ook met de gunningscommissie delen, maar de drie externe leden wilden daarover niet spreken. Zij hadden al beslist.
Het verhaal in Knack is meesterlijk verteld. De spanning wordt opgebouwd rond een cruciaal document op dat voor de meeste juryleden geheim werd gehouden. Spannend. De directeur van het M HKA zou degene zijn die dit document hoogstpersoonlijk achterhoudt.
Dit ‘routeplan’ is een document dat via de normale administratieve bronnen gevonden kan worden (1). De aanzet ertoe werd gegeven in april 2019 in een brief van toenmalig minister van Cultuur Sven Gatz, die vroeg de toekomstige werking van het museum verder uit te tekenen. Het leidde tot een gedetailleerd, gebudgetteerd plan van de stappen die nodig zijn om tegen de opening van het nieuwe gebouw de nieuwe ‘ambitiehorizon’ als cultureel erfgoedinstelling te halen die in het nieuwe erfgoeddecreet is vastgelegd. En een decreet is ook al geen geheime tekst.
De Vlaamse regering heeft het vastgelopen proces van de gunningscommissie stopgezet. De minister-president heeft meegedeeld dat hij een nieuw architectuurtraject zal starten.
Het biedt de mogelijkheid een consensus te vinden over een concept dat de nieuwe ambities die Vlaanderen decretaal heeft uitgetekend, omzet in een door de kunstenaars, de museale experts, de omwonenden en de brede bevolking gedragen project. Wat voor een prachtig vooruitzicht. Eindelijk zal Vlaanderen een hedendaagsekunstmuseum hebben met een infrastructuur op internationaal niveau, waarin kunstenaars goed kunnen worden onthaald, waar hun werk in de collectie permanent kan worden getoond, waar plaats is voor onderzoek en waar bezoekers niet enkel kunnen kijken maar ook vertoeven.
Herman De Bode, voorzitter
Yolande Avontroodt, ondervoorzitter
Bart De Baere, directeur
(1) De raad van bestuur gaf opdracht tot het routeplan in zijn vergadering van juni 2019, de staf heeft er maanden keihard aan gewerkt en het werd goedgekeurd op de volgende vergadering van de raad van bestuur, begin oktober 2019. Het werd toen vanzelfsprekend afgeleverd bij de minister. Voor M HKA is Vlaanderen immers de voogdij-overheid, zoals dit voor de meeste musea de stad en de schepen van Cultuur is. Het document werd overigens door M HKA in november ook als bijlage toegevoegd bij de Vlaamse ambtelijke stuurgroep voor begeleiding van het architectuurtraject, dus voor de eerste gunningscommissie op 6 december 2019.
NASCHRIFT
Jan Lippens, auteur van het Knack-artikel ‘Met dit geld hadden we dertig kleinere cultuurprojecten kunnen redden’, reageert:
Knack reconstrueerde de mislukking van de Gunningscommissie en liet de verschillende visies daarop aan bod komen. De briefschrijvers verwijzen naar zogenaamde insinuaties, maar maken niet duidelijk waar dat op slaat, waardoor het een gratuite bewering blijft.
Het hoogbouwproject van architect Peter Zumthor zou niet op de site komen van het geplande nieuwe M HKA en staat daar dus zowel in principe als in ruimtelijke zin compleet los van. In de Gunningscommissie verwezen de vertegenwoordigers van het M HKA wel naar die geplande hoogbouw als argument om zeker ook een hoog M HKA-gebouw neer te zetten, zoals Sanaa voorstelde.
Toen de onenigheid groeide binnen de Gunningscommissie heeft de M HKA-directeur één bijeenkomst belegd met de museumwerknemers, maar dat was geen bevraging over wat zij wilden of verwachtten. Welke ‘vertegenwoordigers van de buurt’ werden geraadpleegd is niet duidelijk. Sommige juryleden vermoeden dat het gaat om actievoerders die eerder protesteerden tegen parkeergarages op de kaaien. Ook de Vlaamse bouwmeester verwees in zijn reactie in Knack expliciet naar ‘actiecomités’.
De twee geraadpleegde kunstenaars Luc Tuymans en Carla Arocha waren niet officieel betrokken bij de architectuurwedstrijd, noch vertegenwoordigden zij de Vlaamse of zelfs maar de Antwerpse kunstwereld. Tuymans en Arocha zijn naast kunstenaars ook een echtpaar. Directeur De Baere heeft op een vergadering naar die verschillende ‘raadplegingen’ verwezen, zonder een geschreven verslag. Dat verslag was er niet, of het werd pas nadien gemaakt en werd in elk geval nooit aan de leden van de Gunningscommissie bezorgd.
Waar de ‘buurtvertegenwoordigers’ en de twee kunstenaars zich op baseerden voor hun negatieve oordeel over het winnende project van 51N4E is niet duidelijk. Heeft de M HKA-directeur de vertrouwelijke ontwerpen van de deelnemende bureaus aan die externe partijen doorgespeeld terwijl het officiële juryberaad nog volop bezig was? Dat zou tegelijk een deontologische en een procedurefout zijn. De vertegenwoordigers van het M HKA drongen er nadien op aan dat een aantal juryleden hun score zouden aanpassen zodat 51N4E niet langer als eerste gerangschikt zou zijn. Dat hebben ze geweigerd.
Het Routeplan is besproken met noch bezorgd aan de juryleden. Er zich nu van afmaken met een verwijzing naar een bijlage van een ambtelijke stuurgroep is naast de kwestie. Een jury moet beschikken over een volledige bundel met alle fundamenteel belangrijke documenten om een adequaat oordeel te kunnen vellen. Dat is de verantwoordelijkheid van de bouwheer (de Vlaamse overheid) en de gebruiker (de M HKA-directie). Dat is niet gebeurd, en de directeur heeft tijdens de bijeenkomsten ook niet over een Routeplan gerept. Overigens zouden de experts van de Gunningscommissie uit Istanbul en Singapore wellicht weinig hebben gehad aan dat Nederlandstalige Routeplan. Bovendien hebben ook de vier geselecteerde architectenbureaus dat Routeplan niet gekregen. Daardoor hebben ze in feite een ontwerp uitgewerkt dat per definitie niet overeenstemde met een ‘nieuwe ambitiehorizon’ die ze niet kenden.
Herman De Bode (N-VA), ondertekenaar van bovenstaande brief, maakte geen deel uit van de Gunningscommissie. Voor hij M HKA-voorzitter werd, was hij kabinetschef van Jan Jambon (N-VA) als federaal vicepremier. Vandaag is Jan Jambon, als Vlaams cultuurminister, de voogdijminister van het M HKA.
Wie in deze ontspoorde architectuurwedstrijd letterlijk wat heeft gezegd, welk standpunt heeft ingenomen en met welke argumenten, kan pas helemaal duidelijk worden als de integrale opnames van de vergaderingen worden vrijgegeven.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier