Manu Claeys verdedigt zich in PFOS-debat tegen de klokkenluiders: ‘Er zijn moedwillig leugens verteld’

Vrienden van weleer noemen hem een collaborateur, omdat hij bestuurder is geworden bij Lantis, de bouwheer van het Ringlandproject. Wekenlang hield Manu Claeys de kaken op elkaar. Vandaag reageert de milieuactivist voor het eerst op de zaak-PFOS. Sereen, maar scherp. ‘Links-progressief Vlaanderen etaleert een gebrek aan strategisch professionalisme.’

Milieuactivist en burger-beweger Manu Claeys ligt vandaag onder vuur als een handlanger van de deep state. Hij zou milieuvervuiling gedoogd hebben om de snelle bouw van de Oosterweelverbinding rond Antwerpen mogelijk te maken. Claeys is nochtans een van de meest succesvolle milieuactivisten van het land. In 2009 was hij namens de burgerbeweging stRaten-generaal een van de stuwende krachten achter een referendum over de omstreden Lange Wapperbrug: die is er dus niet gekomen. Vijf jaar later pleitte hij samen met burgerbeweging Ringland voor de overkapping van de Antwerpse ring, waardoor er ettelijke hectaren ‘nieuw’ Antwerpen bijkomen.

In 2017 ontstond een Toekomstverbond tussen de politieke overheden en de drie burgerbewegingen stRaten-generaal, Ademloos en Ringland. Speerpunten van dat verbond zijn een afgeslankte Oosterweelverbinding, een volledige overkapping van de Antwerpse ring en een zogenaamde modal shift: tegen 2030 mag nog slechts 50 procent van het Antwerpse vervoer met de auto gebeuren, de rest moet kunnen met openbaar vervoer, de fiets, deelsystemen, (water)taxi’s, enzovoort. Omdat de betrokken burgerbewegingen wilden participeren in de beslissingsorganen die ertoe doen, stelde Manu Claeys zich kandidaat als onafhankelijke bestuurder bij Lantis (ex-BAM), de bouwheer van al die werken. Sindsdien vinden sommige voormalige vrienden hem een collaborateur. Ook in het dossier van de oude PFOS-vervuiling van chemiereus 3M, die nu weer boven is gekomen bij de bouw van de Oosterweelverbinding door Lantis in Zwijndrecht. De PFOS-zaak heeft geleid tot scherp protest. Zo eisten vijfhonderd betogers ‘een propere haven en een propere stad’.

Manu Claeys zelf blijft stoïcijns onder de kritiek. Vandaag spreekt hij voor het eerst – ‘maar dan in eigen naam, niet als voorzitter van stRaten-generaal of als bestuurder van Lantis’. In de loop van het interview zal hij herhalen dat hij net zo ‘links-progressief’ is als vroeger. Want verdachtmakingen over ideologische wendingen zijn er meteen voor wie niet principieel ‘nee’ zegt tegen elke samenwerking met de Antwerpse burgemeester Bart De Wever (N-VA). ‘Mensen willen weten waar ze aan toe zijn in het PFOS-dossier’, zegt Claeys. ‘Ze willen heldere antwoorden. Terecht. Verder zie ik grote ongerustheid bij de omwonenden. Mijn eigen bioboer teelt zijn groenten daar in de buurt, je leest zijn zorgen in de mails aan zijn klanten. Dat er verontwaardiging is over de PFOS-vervuiling in Zwijndrecht begrijp ik dus goed. Ik noem het ’the people versus 3M’. Er zijn fouten gemaakt, dat is duidelijk. PFOS is het nieuwe gevecht voor wie ijvert voor een gezond Antwerpen. Dat is de verdienste van milieuactivisten zoals Thomas Goorden. Vandaag is PFOS de Lange Wapper van toen.’

Ligt de strijd van actievoerders als Thomas Goorden – die door schrijver Jeroen Olyslaegers ‘de Kat’ werd gedoopt, naar een jeugdfeuilleton uit de jaren 70 over een ecologische Robin Hood – in het verlengde van wat u ooit deed met stRaten-generaal?

Manu Claeys: Wij hebben destijds problemen naar boven gespit die niet op de radar stonden bij administraties en politici, denk aan de geplande zestien rijstroken in Berchem of de medische impact van fijn stof. Deze keer is het anders, ook al noemen de actievoerders van vandaag zich klokkenluiders. Al vele jaren wordt op heel wat politieke, wetenschappelijke en administratieve niveaus gewerkt aan die ene vraag: wat moeten we met PFOS? Dat gebeurt heel intens. Op Europees niveau zijn er strengere normen bepaald. In de Vlaamse administratie publiceren afvalstoffenmaatschappij OVAM en het Steunpunt Milieu en Gezondheid al een paar jaar gedetailleerde PFOS-rapporten. En ook Lantis werd als Antwerpse bouwheer met PFOS-vervuiling geconfronteerd. Al die ambtenaren, onderzoekers en overheidsbedrijven zijn al jaren met PFOS bezig, in tegenstelling tot de publieke opinie, de pers en de meeste leden van het Vlaams Parlement. Zij hebben PFOS plots ontdekt in april.

Op 20 april kaartte Mieke Schauvliege (Groen) de PFOS-vervuiling als eerste aan in het Vlaams Parlement.

Claeys: Helaas maakte Schauvliege abstractie van de jarenlange strijd tegen PFOS die aan haar vraag voorafging. Veel politici wentelen zich vandaag in een vorm van ‘argeloos ontwaken’: wat heb ik nou aan mijn fiets hangen? Terwijl Wim De Coen, de man die twintig jaar geleden het onderzoek naar de PFOS-vervuiling in Blokkersdijk heeft opgestart, in het Vlaams Parlement heeft uitgelegd dat de Europese chemische wetgeving bij de meest geavanceerde ter wereld hoort. En dat België daarbij een actieve rol speelt. De PFOS-normen zijn in korte tijd veel strenger geworden. Een paar jaar geleden lag de grens voor tolereerbare PFOS-inname op 150 nanogram per kilogram lichaamsgewicht per week, nu op 4,4 nanogram per dag. Die evolutie is toe te juichen. Alleen zijn de PFOS-normen de laatste twee jaar zo verstrengd dat de neiging ontstaat om met de normen van vandaag beslissingen te beoordelen die amper vier jaar geleden reglementair genomen zijn. Als Mieke Schauvliege eerder al eens een vraag had gesteld over PFOS, had ze toen al gedetailleerde rapporten kunnen krijgen. De meeste staan overigens gewoon online.

Thomas Goorden tweette dat u hem geen informatie over PFOS gaf toen hij erom vroeg. Knack-columniste Tine Hens noemde dat het gevolg van het stockholmsyndroom.

Claeys: Dat klopt niet. We hebben de PFOS-vervuiling al geagendeerd op een vergadering van stRaten-generaal in het voorjaar van 2019. Frank Van Houtte van Red de Kleiputten was bang dat verontreinigde grond van Oosterweel- werven naar Rumst afgevoerd zou worden. Ik bracht hem in contact met Lantis, met de provinciale ambtenaren en met gemeentebesturen die de grond zouden ontvangen. Zij zeiden allemaal hetzelfde: ‘Er komt geen verontreinigde grond naar Rumst, ook geen PFOS.’ Bij Red de Kleiputten weigerden ze dat te geloven .

Vandaar dat er twee kwakkels over mij de ronde doen. Eén: Claeys gaf geen juiste informatie. Twee: Claeys wist van PFOS en hij vond het allemaal prima. Beide zijn onwaar. In het parlement en in vergunningsaanvragen is open en bloot gecommuniceerd over PFOS- verontreiniging, for all to see. Dat is wat mij stoort: vanaf dag één werd het PFOS-debat gedrenkt in beschuldigingen van fraude, omerta en corruptie: ‘Ze wisten het en wij mochten het niet weten.’ Demoniseren is een beproefd recept. Er zijn moedwillig leugens verteld.

Is zo’n ruzie de prijs die een burgerbeweging betaalt voor de samenwerking met politici die ze voordien heeft bestreden?

Claeys: Er zijn twee soorten burgerbewegingen, en die zijn allebei even nodig. Er zijn activistische bewegingen, zeg maar ‘de aanjagers van het debat’, zoals Greenpeace. Daarnaast zijn er cocreatieve bewegingen zoals de Bond Beter Leefmilieu en Natuurpunt. De drie Antwerpse burgerbewegingen – stRaten- generaal, Ademloos en Ringland – zijn geëvolueerd van een activistische naar een gemengd activistische en cocreatieve aanpak. Nog altijd strijden wij met andere milieuverenigingen tegen vervuilende bedrijven als Ineos. Ook zijn we met diverse verenigingen naar het Grondwettelijk Hof gestapt om inspraakbeknottingen tegen te gaan. En Peter Verhaeghe van stRaten-generaal heeft het Vlaams Parlement onlangs nog overtuigd om het inperken van de openbaarheid van bestuur niet goed te keuren.

Tegelijk willen we zaken realiseren zonder aan de zijlijn te blijven staan. Vroeger stonden we op de barricades, vandaag sleutelen we mee aan een betere stad. Natuurlijk doen we dat samen met het stadsbestuur, in Antwerpen betekent dat dus met de N-VA. Dat belet anderen niet om wel op de barricades te blijven staan. De activisten zijn ook voor cocreatieve samenwerkers belangrijk: zonder hun druk staan wij zwakker in overlegorganen en samenwerkingsverbanden.

Thomas Goorden ziet uw samenwerking met politici als een ‘duivelscontract’ waarbij u als een Mefisto stukje bij beetje uw ziel verkoopt.

Claeys: Thomas heeft van 2016 tot begin 2020 meegedraaid in stRaten-generaal. Eerst was hij enthousiast over het Toekomstverbond, nadien keerde hij zich ertegen. Hij wilde van stRaten- generaal een juridische machine maken. Via parket en rechtbank wilde hij de overheid dwingen tot beleid. Op een stuurgroepvergadering in februari vorig jaar hebben wij geprobeerd om hem duidelijk te maken dat dat niet zo werkt in cocreatie. Onze wegen zijn daar en toen gescheiden. Ruim een jaar later is hij teruggekeerd als ‘de Kat’ om te doen wat hij eerder vruchteloos bepleitte. Hij worstelt ook met het bestaan van politieke partijen. Moet kunnen, maar iedereen meeslepen in een verzet tegen een establishment dat hij vervolgens ‘het patriarchaat’ noemt: dat is precies het tegenovergestelde van wat wij doen in het Toekomstverbond. Zijn activisme werd een regelrecht ‘burn them all’.

Op Twitter liet Goorden weten: ‘Ik ben tegen alle partijen, zoals elke weldenkende mens.’

Claeys: Ook partijen die hem nu steunen moeten hun plek kennen, vindt hij. Toen de PVDA aangaf dat mensen met PFOS-tips zich tot de partij konden richten, verweet hij hen meteen electoraal cynisme en het verdraaien van waarheden. Helaas heeft die toon het langzaamaan overgenomen in het PFOS-debat. Plots zit iedereen op de schopstoel. Dat de Vlaamse regering zo zenuwachtig reageerde op zijn beschuldigingen, moet voor Thomas een geschenk uit de hemel geweest zijn. Ik heb veel paniekvoetbal gezien, en nog meer populisme. Volgens ‘de bende van de Kat’ zijn niet alleen de politici corrupt, maar ook de ambtenaren, de wetenschappers, de studie- bureaus en uiteindelijk ook de pers, want journalisten stelden niet de juiste vragen. Hij sprak – en ik citeer – over een ‘criminele samenzwering’ waarbij mensen ‘achter de tralies’ moeten.‘Lock them up’, zo klonk het al bij de start van het PFOS-debat. Ik noem dat Vlaams Trumpisme. Ook de ‘bende van de Kat’ zweert bij draining the swamp.

In zo’n sfeertje gebeuren er snel ongelukken. De Vlaamse regering stelt Karl Vrancken aan als de coördinator van de aanpak van PFOS-vervuiling en meteen wordt diens onafhankelijkheid in twijfel getrokken. Werkte hij niet bij de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO)? Toxicoloog Jan Tytgat (KU Leuven) zit in de commissie die de Oosterweelwerf moet controleren, en meteen stellen kranten vragen bij zijn beoordelingsvermogen, ‘want hij heeft toch ook al Lantis geadviseerd’? Er ontstaat een domino-effect van verdachtmakingen, waarbij politici, wetenschappers en ambtenaren als corrupt geframed worden. Mijn vader en grootvader waren gemeente- secretaris. Ik heb heel mijn leven gehoord hoe zo’n sneeuwbaleffect werkt. Ook het PFOS-debat zoals dat in het Vlaams Parlement werd gevoerd, heeft het antipolitieke spel gevoed.

De N-VA is de gezworen vijand voor de groene en linkse achterban. En u werkt samen met über-N-VA’er Bart De Wever.

Claeys: Bart De Wever is sinds de verkiezingen van 2012 de burgemeester van Antwerpen. De kans is reëel dat de N-VA ook na de verkiezingen van 2024 de grootste partij blijft. Hoe verantwoord zou het zijn als cocreatieve burgerbewegingen achttien jaar lang aan de kant blijven zitten, alleen maar omdat de N-VA deel uitmaakt van het Antwerpse stadsbestuur?

Dat is een typische links-progressieve uiting van zuiverheid. Links vindt het belangrijk om in het brede maatschappelijk-culturele debat vast te houden aan een hybride opstelling die ruimte laat voor nuance. Dat vind je zowel terug in progressieve ideeën over nationaliteit, culturele uitingen als gender. Maar in economische debatten kiezen dezelfde progressieven vaak voor een polariserende zwart-withouding. Ze denken dat ze zo stemmen zullen winnen, maar ze vergissen zich.

Als we inderdaad de allerstrengste milieunormen zouden toepassen, de nulnormen die sommigen bepleiten, zouden we wellicht in heel Zwijndrecht de grond een halve meter moeten afgraven – in elke tuin, ieder park, elke berm. Lijkt dat u realistisch? Ik steun de links-progressieve hybride agenda in de breed-culturele discussies. Maar het zou progressief Vlaanderen geweldig vooruit helpen als het ook in economische en ecologische debatten meer oog zou hebben voor ‘het hybride’ en voor enige pragmatiek.

Merkwaardig genoeg kunnen de meeste politici met wie wij samen- werken er wél goed mee om dat wij ons constructief opstellen, maar als het moet ook actie voeren. Zij begrijpen dat milieubewegingen die samenwerken geen pact met hen sluiten, waarin staat dat ze kunnen worden gemuilkorfd.

U hebt het weer over Bart De Wever?

Claeys: Over Bart De Wever, over Zuhal Demir en Koen Kennis (allen N-VA), maar ook over Lydia Peeters (Open VLD). Waarom zou samenwerken met politici die niet tot je eigen politieke spectrum behoren automatisch verdacht moeten zijn? Dat is toch de essentie van democratie en inspraak? In volle PFOS-crisis hebben we met stRaten- generaal, Ademloos en Ringland gezegd dat wat ons betrof de Oosterweelwerken konden doorgaan. Dat ging in tegen de intuïtie van onze achterban. Wij begrepen dat, maar we hebben toch gepleit voor voortzetting, omdat een stilgelegde werf ook gevolgen heeft voor de gezondheid van de Antwerpenaar.

Velen waardeerden dat, sla er de lezersbrieven maar op na. Mensen van Natuurpunt wensten ons daarvoor proficiat – ik lees even voor: ‘In de huidige sfeer van huilen met de wolven in het bos was dit een moedige demarche. Heel authentiek ook: de milieubeweging werd neergezet als een betrouwbare partner. Impressionant dat jullie dit hebben gedaan.’ Natuurpunt-Waasland ként het PFOS-dossier natuurlijk, want het volgt met argusogen alle vergunningen die op Linkeroever worden gegeven. Die mensen zijn dossiervreters met terreinkennis.

De ‘bende van de Kat’ krijgt ook waardering. Jeroen Olyslaegers, jullie oude medestander, steunt hun strijd.

Claeys: Ik kan dat wel plaatsen. Tegelijk denk ik dat Jeroen hier iets onderschat. Links-progressief Vlaanderen laat regelmatig zien dat het de grootste moeite heeft om een brede linkse samenwerking tot stand te brengen. De retoriek werkt als volgt: je verklaart jezelf zuiverder dan de ander, door die andere progressieven te betichten van capitulatie. Ik heb in de aanloop naar de gemeente- raadsverkiezingen van 2018 Groen aangespoord om met De Wever te praten. Ze weigerden, omdat ze bang waren om gecontamineerd te worden. Groen was zelfs niet in staat om een links kartel te vormen met de SP.A: er hing ‘iets raars’ aan Tom Meeuws, de socialistische kandidaat, dus moesten ze van de socialisten weg-blijven.

Achteraf bleken de beschuldigingen aan Meeuws’ adres onwaar. Meeuws is dan maar zelf met de N-VA in zee gegaan. Hij heeft als schepen van Milieu het Antwerpse college een straf Klimaatplan 2030 laten goedkeuren, waarbij Antwerpen de CO2-uitstoot tegen 2030 zal reduceren met 55 procent. Vlaanderen heeft slechts 35 procent als doelstelling, de Vlaamse steden en gemeenten 45 procent. Antwerpen legt zichzelf dus de strengste reductie op van het land, en dat met instemming van alle coalitiepartners. Meeuws is tenminste niet bang van de slag- schaduw van De Wever. Hij is een doener en haalt zijn slagen binnen. Dat heeft niets met Mefisto te maken, maar met getting things done. Progressieven missen vaak kansen om goede ideeën om te zetten in beleid. Dat is de prijs van de zuiverheid.

U bent streng voor uw oude linkse vrienden.

Claeys: Tijdens de PFOS-hoorzittingen in het Vlaams Parlement kwamen ze telkens weer terug op de Oosterweelwerken als boosdoener. Ik begrijp dat mensen tegen de Oosterweel- verbinding zijn, maar kunnen we nu niet even wachten op het rapport van de expertencommissie daarover in plaats van aan parlementair opbod te doen? Bovendien alliëren ze zich met mensen, zowel op Facebook als in het echte leven, die de maatschappelijke polarisering nog willen opdrijven. Tijdens een jacht de honden aanvuren, dat noem ik geen grote politieke daadkracht.

De Duitse groenen doen het anders: in deel- staten als Baden-Württemberg leveren ze de minister-president en in nationale polls halen ze tussen de 20 en de 30 procent. Mijn Duitse vrienden zeggen me dat door de ‘realo’-opstelling van de Grünen het politieke centrum in heel Duitsland naar links is opgeschoven. De meeste Duitse jongeren stemmen vandaag groen. De Vlaamse progressieven – dat zijn dus niet alleen de groenen – blijven klein, omdat ze liever verdeeld en zuiver zijn en zich laten opjagen door politiek opportunisme. Er heerst een gebrek aan strategisch professionalisme.

Ik vrees dat in Vlaanderen hetzelfde kan gebeuren als in Parkersburg in West-Virginia. Voor het PFOS-schandaal daar uitbrak stemde 60 procent van Wood County, waar Parkersburg ligt, voor de Republikeinen. Na jaren van tumultueuze processen en na Dark Waters, een indringende film over de kwestie, gingen de Democraten 10 procent achteruit. Plots stemde zéventig procent republikeins. De winst ging dus niet naar de aanklagers van ‘het systeem’. Een anti- politieke sfeer leidt altijd tot de versterking van de (extreme) rechterzijde. Ook al jaagt links het debat aan.

U vreest dat de aanpak van het PFOS-schandaal in de kaart speelt van Vlaams Belang?

Claeys: Vlaams Belang is dé partij die zich afzet tegen de elite, al decennialang. Als activisten dan wekenlang hun boodschap in de media kunnen slijten dat de hele elite corrupt is, net zoals elke burgerbeweging die wil samenwerken met een politiek bestuur, wie profiteert daar dan van, denkt u? Ik zeg niet: het was allemaal much ado about nothing. Het PFOS-debat is belangrijk, de bulkchemicaliën verdienen veel aandacht en het is goed dat het Vlaams Parlement zich eindelijk breed informeert. Het PFOS-debat heeft trouwens een onmiskenbare zwakte van politieke partijen blootgelegd: ze hebben soms te weinig dossierkennis en gaan dan improviseren, wat leidt tot een steekvlampolitiek.

Hadden de politici en Lantis niet beter open gecommuniceerd over de PFOS-vervuiling? Dat was destijds de mening van De Wever, maar anderen overtuigden hem om te zwijgen.

Claeys: Bart De Wever heeft zich dat allang beklaagd, denk ik. Maar wat de voorbije weken is gebeurd, leert ons dat toen misschien geen slechte keuze is gemaakt. Op 18 september 2017 heeft Lantis aan het politiek stuurcomité van het Toekomstverbond melding gemaakt van een PFOS-vervuiling op de eigen werf, en eraan toegevoegd dat er dus wellicht ook een vervuiling is elders in Zwijndrecht. Het stuurcomité heeft beslist om daarover te communiceren – ik heb dat zwart op wit. Na een paar weken van verder onderzoek en overleg heeft de ambtenarij laten weten: ‘Er is geen humaan risico.’ Wellicht hebben de politici toen beslist om geen paniek te zaaien en voort te doen zoals ze al bezig waren: de PFOS-vervuiling verder in kaart brengen en opvolgen.

Nu zien we al weken wat er gebeurt als er paniek ontstaat. In een straal van vijftien kilometer rond Antwerpen durven mensen geen eieren te eten, ze gooien hun groenten op de composthoop, ouders zijn bang om hun kinderen buiten te laten spelen. En wat leren de eerste stalen die afgenomen werden in bewoond gebied? Dat de opgemeten PFOS-concentraties overal onder de nieuwe, strengste normen liggen. Desondanks moesten de keukenkraantjes in heel Antwerpen en omgeving ineens een extra waterfilter krijgen. Dat stopte pas toen professor Jacob de Boer uit Amsterdam zei: ‘Geen paniek. Jullie drinkwater is perfect in orde.’ Ook mensen als toxicoloog Lieven Bervoets, moleculair epidemioloog Nicolas van Larebeke of voorzitter van het Europees Milieuagentschap Hans Bruyninckx waarschuwden voor overdreven paniek.

In het noorden van Zwijndrecht is inderdaad een te hoge concentratie aan PFOS-vervuiling vastgesteld, vlak bij 3M. Voor boeren en tuinders zal dat mogelijk slecht nieuws meebrengen. De inwoners daarentegen zullen hun gewone leven wellicht snel kunnen hervatten. Ik ben benieuwd hoe wij over een half jaar met zijn allen hierop zullen terugblikken.