Carlos Westendorp voert in Bosnië het vredesplan van Dayton uit. “Kosovo moet als een protectoraat worden aangepakt, dus anders dan Bosnië”, vindt hij.

Na de burgeroorlog van 1992-1995 hadden alleen politici, militairen en maffiosi het goed in Bosnië-Herzegovina. De economie lag plat. De oorlog had 250.000 mensen het leven gekost en meer dan een miljoen ontheemd. De politieke uitkomst was afscheiding van Joegoslavië en interne verdeling in twee deelstaten: de Moslim-Kroatische Federatie en de Servische Republiek ( Republika Srpska). Die verdeling en de gang naar vrede werden eind 1995 geregeld in het Verdrag van Dayton.

Anderhalf jaar lang zette de Zweedse ex-premier Carl Bildt, als Hoog Vertegenwoordiger van de Internationale Gemeenschap, het breekijzer in de haat tussen Moslims, Serviërs en Kroaten. Een haat die de democratisering, de staatsvorming en de wederopbouw in de weg stond. Midden 1997 nam de Spaanse ex-minister van Buitenlandse Zaken Carlos Westendorp de taak van Bildt over. Hij legde de verkozenen van de drie gemeenschappen ultimatums op. Als ze niet tijdig een akkoord bereikten over het invoeren van gezamenlijke munt, paspoort, vlag, nationale hymne of nummerplaten voor auto’s, zou hij zelf beslissen. Wie etnische conflicten uitlokte, zette hij opzij. Tot de president van de Republika Srpska toe.

De macht van de Hoge Vertegenwoordiger in Bosnië komt uit de portemonnee en uit het geweer. Ligt een gemeenschap dwars, dan krijgt ze geen geld uit de internationale pot. Zo nodig haalt de 30.000 man sterke VN-macht televisiezenders uit de lucht, zo mogelijk rekent ze verdachten van oorlogsmisdaden in. Er keren wel veel minder vluchtelingen naar hun etnisch gezuiverde woonplaatsen terug dan werd verwacht. Daarom wordt nu de hand geforceerd van leiders die verhinderen dat 800.000 ontheemden hun thuis terugvinden.

Tot zover, kort samengevat, de formule-Westendorp. Zou ze ook werken in Kosovo? Eerst dienen natuurlijk de wapens te zwijgen en moet er een vredesmacht worden geïnstalleerd in die Servische provincie, waaruit 800.000 etnische Albanezen zijn verdreven, de meesten sinds de Navo op 24 maart Joegoslavië begon te bombarderen. Er is nu een diplomatiek offensief aan de gang om die twee doelen te bereiken: het geweld stoppen en Kosovo onder internationale voogdij stellen. Ex-premier Viktor Tsjernomyrdin trad als Russische pendeldiplomaat op de voorgrond; secretaris-generaal Kofi Annan van de Verenigde Naties benoemde gezanten voor de Balkan uit landen die geen lid zijn van de Navo: de Zweed Carl Bildt en de Slovaakse buitenlandminister Eduard Kukan. De president van het neutrale Finland, Martti Athisaari, bood zijn diensten aan. Is er door de vele demarches een kans dat de Joegoslavische president Slobodan Milosevic akkoord zal gaan met een internationale troepenmacht in Kosovo, in ruil voor het staken van de Navo-bombardementen?

Carlos Westendorp: Het vredesplan van Rambouillet was degelijk. Milosevic had moeten instemmen met een vredesmacht voor Kosovo. Bombardementen zouden dan overbodig zijn geweest. Onderhandelen verdient altijd voorrang op oorlog. Maar het is nooit te laat. Er worden nu allerhande boodschappen richting Belgrado gestuurd, maar er zijn naar mijn gevoel te veel boodschappers op pad. Milosevic beheerst immers meesterlijk de tactiek om de ene tegen de andere uit te spelen. Verdeel en heers. Met succes inpraten op zo’n verstandig en sluw man valt niet mee. De inspanningen van de boodschappers zullen pas vruchtbaar blijken als ze hem om de onderhandelingstafel krijgen en hij tegemoetkomt aan de eisen van de G8 (de rijkste zeven landen en Rusland) en van de Navo.

De Navo-aanvallen waren bedoeld om de etnische zuiveringen in Kosovo te doen ophouden, maar ze deden de vluchtelingenstroom aanzwellen.

Westendorp: Het Westen had geen andere keuze. De etnische zuivering duurde al minstens een jaar. Toen de Navo begon te bombarderen waren al 400.000 Kosovaren naar het buitenland gevlucht. En Milosevic ging maar door met de zuivering. Dus moest hem een halt worden toegeroepen. Het vluchtelingencijfer verdubbelde, maar dat zou ook zonder bombardementen zijn gebeurd. Het was echter fout van de Navo om aan te kondigen dat de alliantie geen grondtroepen zou inzetten. Met een goed voorbereid grondleger zouden de zaken sneller zijn afgewikkeld. Maar goed, die grondtroepen moeten nu in stelling worden gebracht. Ze moeten, met of zonder de toestemming van Milosevic, worden ingezet om het vluchtelingenvraagstuk op te lossen.

Als het conflict tegen de herfst niet is opgelost, dreigt het een even grote humanitaire ramp te worden als in Bosnië.

Westendorp: Er moet nu haast worden gemaakt, want de Balkanwinters zijn hard. Als het conflict kan worden beëindigd via onderhandelingen, des te beter. Milosevic zal echter moeten instemmen met democratisering, anders komt er geen duurzame oplossing uit de bus. Zonder democratisering werkt autonomie niet. Respect voor de rechten van minderheden kan niet los staan van respect voor de rechten van een meerderheid.

Kan het in Kosovo op dezelfde manier tot vrede komen als in Bosnië?

Westendorp: In Bosnië passen we het model van de helpende hand toe. Iemand met vooral moreel gezag helpt, oefent druk uit en neemt soms harde beslissingen. Maar een Hoog Vertegenwoordiger heeft de wetgevende, uitvoerende en gerechtelijke macht niet in handen. Vandaar dat slechts langzaam resultaten zichtbaar worden.

Dat model van de helpende hand is niet geschikt voor Kosovo. Daar zal men het klassieke protectoraat moeten invoeren, met bovenaan de hiërarchische structuur een chef die de internationale gemeenschap vertegenwoordigt, vooral de Europese Unie en de Verenigde Staten. Het overgangsbestuur moet op alle domeinen de leiding hebben. Serviërs en etnische Albanezen zullen in Kosovo natuurlijk niet meer gaan samenleven zonder een gewaarborgde algehele bescherming. Daarom moet het burgerbestuur kunnen rekenen op een forse militaire macht. Die moet onder Navo-bevel staan en gestructureerd zijn door de Alliantie, al komen de componenten van dat leger niet allemaal uit Navo-landen.

Hoe langer de terugkeer van vluchtelingen aansleept, hoe minder er terugkeren. Die les hebt u in Bosnië geleerd.

Westendorp: Veel Bosnische vluchtelingen weken uit naar de rest van Europa, naar Amerika, naar Australië. Ze vonden er werk en willen niet terug naar een land met veel minder welvaart. Ieder jaar halveert het aantal dat terug wil. De vluchtelingen uit Kosovo blijven het best in de buurlanden. Voor de winter moeten we hun veiligheid verzekeren en hen uitzicht geven op de toekomst.

Grenzen hertekenen leidt tot nieuwe oorlogen op de Balkan. Daarom mag Kosovo van de internationale gemeenschap niet onafhankelijk worden.

Westendorp: Milosevic had dat beter moeten begrijpen: we komen op voor ruime autonomie van de Servische provincie, want onafhankelijkheid zou de doos van Pandora openen. De Balkan hertekenen langs etnische lijnen is ten eerste immoreel en ten tweede gevaarlijk, want onaanvaardbaar voor veel landen. We zouden op den duur Groot-Albanië, Groot-Servië zien ontstaan. En wat dan met Hongarije en de Hongaarse minderheden buiten Hongarije? De grenzen op de Balkan moeten onaantastbaar blijven.

De internationale gemeenschap stond in 1991 wel toe dat het voormalige Joegoslavië uiteenviel en dat nieuwe grenzen ontstonden.

Westendorp: Ze had de verbrokkeling kunnen voorkomen. Maar het is wel Milosevic die verantwoordelijk is voor het uiteenvallen van voormalig Joegoslavië. Hij was toen president van Servië en hij wou de Serviërs overal zoveel mogelijk macht bezorgen. Om in het zadel te blijven, riep hij het monster van het nationalisme op. Wat tot een felle reactie leidde van de andere Joegoslavische volkeren. Mocht hij een gematigde weg hebben bewandeld, zoals Ante Markovic (premier van het zieltogende ex-Joegoslavië), dan zouden alle etnische groepen zich beter hebben gevoeld in hun land. Milosevic stak Joegoslavië in de fik en nu willen ze de pyromaan bij de brandweer.

Het nationalisme van de Kroatische president Franjo Tudjman is ook van een bedenkelijk allooi.

Westendorp: Elke actie wekt reactie op. We kennen het Kroatisch nationalisme al langer. Maar de virulentie van het Servische nationalisme heeft veeleer plaatselijke nationalismen aangewakkerd.

Moet het Kosovaarse Bevrijdingsleger, het UCK, worden ontwapend op het moment dat buitenlandse troepen Kosovo binnentrekken? In Bosnië behielden Moslims, Serviërs en Kroaten hun leger.

Westendorp: Dat gebeurde conform de regels van de helpende hand. We proberen de drie legers uit de burgeroorlog te laten samensmelten.

Als we Kosovo onder internationale voogdij plaatsen, moeten we iedereen beschermen. Tegen het Servische leger, tegen de Servische paramilitaire groepen en tegen terroristen van het UCK. Terroristen dienen ontwapend, Kosovo moet worden gedemilitariseerd. Zoniet loopt de internationale troepenmacht gevaar.

Hoelang zullen buitenlandse troepen de Balkan nog moeten bewaken?

Westendorp: Dat hangt af van de snelheid waarmee gematigde leiders naar voren treden. In Bosnië kan de getalsterkte van de vredesmacht afnemen. De uitvoering van een stabiliteitspact en het doorvoeren van democratisering, in het bijzonder in Joegoslavië, zullen de hele regio tot rust brengen. Gematigde regeringen in de Republika Srpska en Kroatië vangen automatisch de radicalisering onder de moslims af. De verzoening tussen de volkeren op de Balkan ligt in ieder geval in de handen van de volgende generatie. Het proces kan versnellen als een echte oplossing wordt gevonden voor het probleem Milosevic. Realisme gebiedt vrede met hem te sluiten. Het verslag van Felipe Gonzalez uit 1996 geeft de voorwaarden aan: democratisering van media, justitie en politie. Als die niet zijn vervuld, kan het volk niet vrij naar de stembus.

U voegt daar economische hervormingen en civiele waarden aan toe, in uw concept om vrede te stichten op de Balkan. Met andere woorden: Europa moet veel geld in de regio pompen.

Westendorp: Onvermijdelijk. Maar oorlog voeren, valt veel duurder uit dan vrede stichten. Zestig dagen bombarderen kost meer dan een Marshallplan voor de Balkan. We kunnen niet gedogen dat de Balkan Europa door elkaar blijft schudden.

Moeten de Balkanlanden zo snel mogelijk lid worden van de Europese Unie? In de jaren tachtig zijn de ex-dictaturen Spanje, Portugal en Griekenland ook in versneld tempo aangesloten.

Westendorp: Zo hoort het. Wie zegt “voor de vervloekte Balkan bestaat geen oplossing”, antwoord ik: “we kunnen dat euvel oplossen via Europese integratie.” Volwaardig toetreden kan vanzelfsprekend niet direct, het proces moet stap voor stap verlopen. Eerst de voorwaarden vervullen om lid te worden van de Raad van Europa en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. Dan kan een soort pre-associatie met de Europese Unie ter tafel komen. Ideeën van aankomend voorzitter van de Europese Commissie Romano Prodi gaan die richting uit. Teksten van het Centrum voor Europese Politieke Studie in Brussel stellen pre-associatie voor op alle gebieden: economie, fiscaliteit, munt enzovoort. Een interessante benadering, omdat de weg naar toetreding goed is uitgestippeld en vertrouwen schenkt.

U wordt getipt als Commissaris van Buitenlandse Zaken.

Westendorp: Er zullen wel verscheidene kandidaten zijn, maar ik ben klaar om die taak op me te nemen. Ondertussen voer ik campagne om Europees parlementslid te worden. Als ik gevraagd word om een andere rol te vervullen in het Europees project zal ik die niet afwijzen.

U blijft nog een maand in Sarajevo op post.

Westendorp: Twee maanden. Het is niet makkelijk om een opvolger te vinden. Iedereen houdt zijn kaarten vast, want in de eerste helft van juni (Europese verkiezingen) worden veel taken verdeeld.

Sinds 24 maart, het begin van de Navo-bombardementen, zijn in Bosnië meer dan 50.000 vluchtelingen gearriveerd: moslims uit Sandjak, Kosovaren, Serviërs. Hoe worden ze opgevangen?

Westendorp: De meesten worden ondergebracht bij families. Anderen vinden een onderkomen in collectieve opvangcentra of in leegstaande fabrieken. Niet in tentenkampen, zoals in Albanië. De opvang is zeer behoorlijk. Tot nu kan Bosnië de toestand aan.

De internationale gemeenschap straft het regime in Belgrado al jaren, bombardementen verlamden grotendeels de Joegoslavische economie. Ook de buurlanden, 50 miljoen mensen, zijn daar economisch en sociaal het slachtoffer van. U hebt als democraat de dictatuur beleefd, toen de democratieën Spanje de rug toekeerden. Wat denkt u dan?

Westendorp: Zo gaat het altijd. De situatie is weliswaar niet zoals vroeger. Oorlogen zijn vandaag – gelukkig – erg onpopulair. Zelfs als het gebruik van geweld gerechtvaardigd en noodzakelijk is. Onze gesofistikeerde maatschappij beschouwt oorlog als het absolute kwaad. Politieke gezagsdragers moeten daar rekening mee houden. Sancties, een regime aanvallen kunnen noodzakelijk zijn om de chaos te vermijden. Maar het publiek verzet zich tegen zo’n handelwijze. Waardoor het land dat vrede als vanzelfsprekend beschouwt, gehandicapt aan het internationale schaakbord verschijnt. We moeten de Balkan nu de zekerheid geven dat er geen nieuwe oorlog meer kan ontstaan in Europa. Ik ben er trouwens van overtuigd dat in Kosovo het laatste oorlogsconflict in Europa plaatsheeft. Op voorwaarde dat we doortastend optreden, een stabiliteitspact sluiten en afraken van dictators.

In Macedonië stijgt de spanning tussen de etnische Albanezen en een meerderheid van Slaven. De 14.000 aanwezige Navo-soldaten controleren de situatie in afwachting dat ze Kosovo binnentrekken. Wat als ze het land verlaten?

Westendorp: De toestand in Macedonië is hachelijk, de economie trekt niet aan. Economische steun kan helpen, een vorm van autonomie voor de Albanezen, dialoog tussen meerderheid en minderheid. Alles kan en moet worden geregeld tussen de twee gemeenschappen. Overal schreeuwen minderheden om gelijke rechten, de Hongaarse minderheid in Roemenië, de Turkse in Bulgarije. Een stabiliteitsverdrag kan al die stemmen over enkele jaren tot bedaren brengen. We moeten de Balkan, en Estland met zijn Russische minderheid, een perspectief verschaffen om te worden opgenomen in de Europese hoofdstroom.

De Slavische Macedoniërs klagen: wij hebben twee kinderen per gezin en de Albanezen zeven; over tien jaar kantelen we van meerderheid naar minderheid in ons land. Dat slikken ze dus niet.

Westendorp: De Kroaten in Bosnië hebben minder kinderen dan de moslims, goed. Zoiets hangt samen met de traditie in elke gemeenschap en met de algemene ontwikkeling. Als iedereen in dezelfde hoofdstroom wordt opgenomen, komt de balans in evenwicht. Maar laten we vooral de mensen als gelijken beschouwen, ongeacht hun kleur, etnie of religie.

In Bosnië spreekt iedereen dezelfde taal en toch gingen de drie gemeenschappen elkaar te lijf.

Westendorp: Het nationalisme werd gebruikt om verschillen in de verf te zetten, om aan de macht te komen, om privilegies te behouden. Religie speelt in veel gevallen een negatieve rol.

Wie heeft baat bij de militaire en economische verzwakking van het nieuwe Joegoslavië?

Westendorp: Als het nationalisme hoogtij viert, verwelkomt de ene etnische groep de verzwakking van de rivaliserende als een zegen. Ik was in Bosnië getuige van anti-Servische vreugdedemonstraties toen de Navo Joegoslavië begon te bombarderen. Ik zei de leiders die achter de betogingen zaten de wacht aan: Feest thuis als jullie dat niet kunnen laten, maar niet op straat, want dan grijp ik in. Zulke vertoningen zijn begrijpelijk na een burgeroorlog. Wat de ene groep schaadt, verheugt de andere. Maar normaal is zo’n reactie niet. Een gemeenschap, een land, zou zich niet mogen verkneukelen in de verzwakking van een buur.

De Balkan kan veel rivaliteiten ontgroeien door zich te organiseren als een economisch blok, misschien zelfs als een politiek geheel. Dat komt niet neer op het weer aan elkaar lijmen van het oude Joegoslavië, want de opzet kan veel breder uitvallen. Denk aan een soort Europese Economische Ruimte van de Balkan, naar het beeld van de Vrijhandelszone waarvan Zwitserland deel uitmaakt. Een zone met gemeenschappelijke belangen.

Hoort Turkije daarbij?

Westendorp: Volgens mij wel.

Slaven en orthodoxen hebben in Zuidoost-Europa de rangen gesloten tegen de moslims, als gevolg van de verwikkelingen om Kosovo.

Westendorp: Dat gaat wel over. Turkije is geen fundamentalistische staat. Het heeft een Europese roeping, die we moeten aanmoedigen. De Bosnische moslims zijn evenmin uitgesproken fundamentalisten. Veel Bosniërs zijn ongelovig. Het sluiten van de rangen, zoals u aanhaalt, heeft geen politieke of geostrategische betekenis.

Uit het multicultureel samenleven put een gemeenschap kracht. Daar schuilt geen zwakheid in, blijft u verkondigen. Wordt u soms niet moedeloos als u kijkt naar de realiteit?

Westendorp: Nee. Het samenleven van verschillende etnische groepen verloopt niet altijd makkelijk. Maar ik geloof in de kracht van een multiculturele maatschappij. Iedereen draagt zijn waarden aan en wordt om zijn bijdrage gewaardeerd in een regio, in een land, in de Europese Unie. Dat werkt toch bij ons? In de regio’s kunnen sterke gezamenlijke wortels aanwezig zijn, maar Vlamingen, Spanjaarden, Basken en Catalanen vinden toch samen hun draai in de Europese Unie. De Balkan is nog niet zo ver geëvolueerd. Daar en elders moet er eerst een mentaliteitswijziging komen. Uit welbegrepen diversiteit spruit kracht voort. Maar als diversiteit wordt aangegrepen om van de ander een vijand te maken, dan is er oorlog op komst.

Frans Vuga

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content