Waarom maakte Ana Mladic, de dochter van massamoordenaar Ratko Mladic, een eind aan haar leven? De Spaanse juriste Clara Uson reconstrueert in een magistrale roman de laatste weken van het meisje. ‘Ik denk dat ze een offer heeft willen brengen, zodat hij zou stoppen met moorden.’

Drieëntwintig was ze. Ze had alles om voor te leven. Ze was mooi, populair, intelligent. Vijfdejaars geneeskunde aan de universiteit van Belgrado, de beste van haar lichting. Ze stond op een zucht van haar diploma en droomde ervan chirurg te worden. Ze had een warme, hechte band met haar familie, zeker haar vader verafgoodde haar. Ze droomde van de liefde, van een gezin, van kinderen. En toch joeg ze zich op 24 maart 1994 een kogel door het hoofd.

Waarom Ana Mladic, de dochter van de Bosnisch-Servische legeraanvoerder Ratko Mladic, zelfmoord pleegde, is nooit duidelijk geworden. De jonge vrouw liet geen afscheidsbrief na. Wat we wel weten, is dat ze pas teruggekeerd was van een reis naar Moskou met een stel vrienden en dat die reis haar veranderd had. Ana was stil en zwijgzaam geworden, kon zich niet meer op haar studie concentreren. Ze klaagde over hoofdpijn, leed aan slapeloosheid. We weten ook dat ze zelfmoord pleegde met het favoriete wapen van haar vader. En daar houden de feiten op.

De Spaanse juriste en auteur Clara Uson heeft op basis van die spaarzame sprokkels informatie een meeslepende roman geschreven waarin ze de laatste weken van Ana Mladic’ leven reconstrueert. Het boek is een mengeling van fictie met veel feiten en historische achtergrond. Met een groot gevoel voor empathie ‘verbeeldt’ Uson de persoonlijke tragedie van Ana Mladic en tegelijk schetst ze op journalistieke wijze het decor waartegen dit drama zich voltrekt, namelijk de collectieve gruwel van de Balkanoorlogen in de jaren negentig. Het resultaat is een krachtig en overrompelend boek, waarin de Grote Geschiedenis op mensenmaat invoelbaar wordt gemaakt.

In het mooie Cervantes Instituut in Utrecht vertelt Clara Uson wat haar zo fascineerde aan het verhaal van Ana Mladic. ‘Ik las voor het eerst over haar in een artikel in The Times, zeven jaar geleden. Ik herkende meteen een tragische heldin in haar die zo uit een Griekse mythe had kunnen komen. Wat me vooral intrigeerde, was het pistool waarmee Ana Mladic zich van het leven benam. Ana leefde in een huis vol wapens, haar vader had een hele collectie. Maar ze koos het wapen uit dat in feite het minst geschikt was om zelfmoord te plegen: een oude Zastava uit de jaren zestig die Ratko van zijn kameraden cadeau had gekregen bij zijn afzwaaien aan de militaire academie. Dat pistool had een bijzondere betekenis voor vader én dochter. Vanaf haar jeugd had Ratko Ana voorgehouden: ‘Dit pistool vuur ik pas af als mijn eerste kleinkind geboren wordt.’ Dat eerste schot moest de voortzetting van het geslacht Mladic vieren, maar door Ana’s daad bekrachtigde het net het tegenovergestelde. Ana stapte eruit, het leven hield op, de bloedlijn werd niet voortgezet. Door net dit wapen te kiezen, gaf Ana een signaal aan haar vader.’

Welk signaal denkt u?

Clara Uson: Ik ben ervan overtuigd dat Ana in Moskou discussies heeft gevoerd over de rol van haar vader in de Bosnische burgeroorlog. In de ogen van veel Serviërs was Ratko Mladic een held. Hij was het die hen bevrijdde van de moslims, die hen volgens de mythe al knechtten sinds de historische nederlaag van de Serviërs bij het Merelveld in Kosovo in 1389. Mladic was een erg charismatisch man. Op de nationale feestdag kwamen moeders met kinderen bij hem en vroegen hem om zijn hand op hen te leggen, alsof hij een heilige was. Ook in Ana’s ogen was hij altijd een held geweest, de redder des vaderlands. In Moskou heeft ze allicht de andere, donkere kant van haar vader gezien. Daar is ze gaan inzien dat hij helemaal geen held was, maar het tegenovergestelde, een monster. Met die gedachte kon ze niet leven. Ik denk dat ze haar vader met haar zelfmoord ook heeft willen straffen omdat hij niet de man was die hij haar had voorgehouden te zijn.

In uw boek geeft u nog een verklaring voor haar zelfmoord: dat ze daarmee een offer heeft gebracht.

Uson: Ik denk dat ze zich wou opofferen zoals de Griekse heldin Iphigenia. Ana, die dokter wilde worden en dus net mensenlevens wilde redden, heeft allicht als volgt geredeneerd: ‘Ik ben de persoon waar jij het meeste van houdt van de hele wereld. Ik ga mezelf opofferen zodat jij de pijn voelt die je anderen aandoet en je stopt met moorden.’

Het omgekeerde is gebeurd. De dood van Ana was een keerpunt in het leven van Ratko Mladic, maar dan wel in negatieve zin.

Uson: Ratko Mladic was een gebroken man na de dood van zijn dochter. Hij vroeg aan de gerechtsdokter die de autopsie deed om hem de kogel en een haarlok te bezorgen. Hij heeft eigenhandig de make-up aangebracht waarmee Ana werd opgebaard. Tijdens haar begrafenis in Belgrado kon hij zijn tranen niet bedwingen. Hij legde zijn hoofd op de kist en barstte ongecontroleerd in huilen uit. ‘Mijn hart is weggerukt’, kreunde hij. Vier dagen later was hij terug aan het front in Bosnië. Hij begon een operatie tegen de moslim- enclave Gorazde en gaf die de naam ‘Ster’, wat zijn troetelnaam was voor Ana. Een jaar later, in juli 1995, organiseerde Mladic het bloedbad van Srebrenica, waar meer dan achtduizend moslims tussen 14 en 85 jaar in koelen bloede zijn vermoord.

U suggereert dat Mladic krankzinnig is geworden door de dood van Ana.

Uson: Mladic was altijd al meedogenloos geweest, maar tot dan toe zat er een militaire logica in zijn wreedheid. Mladic’ missie als opperbevelhebber van het Bosnisch-Servische leger was om de stukken van Bosnië waar veel Serviërs woonden te heroveren zodat die bij Groot-Servië konden worden gevoegd. Daarvoor moesten moslims en Kroaten worden verdreven. Mladic gebruikte daarvoor altijd een beproefd recept: een paar honderd mensen vermoorden, wat vrouwen verkrachten en de vijand sloeg op de vlucht. Dat hij in Srebrenica zo uitzinnig veel mensen heeft vermoord, houdt vanuit militair oogpunt volstrekt geen steek. Mladic is daar volledig door het lint gegaan. Je zou kunnen stellen dat de dood van zijn dochter van hem een psychopaat heeft gemaakt.

Ratko Mladic heeft ook nooit aanvaard dat zijn dochter zelfmoord heeft gepleegd.

Uson: Vandaag nog houdt hij vol dat ze vermoord is. Het politierapport laat er nochtans geen twijfel over bestaan, er is niemand het huis binnengedrongen die bewuste avond. Maar Ratko Mladic heeft de vreemdste verhalen verzonnen. Hij zegt dat er in Moskou vergif in haar gespoten is dat haar brein heeft veranderd. Allemaal om niet de waarheid onder ogen te moeten zien: dat ze zelfmoord heeft gepleegd wegens hem.

Ratko en Ana Mladic waren erg close. Zij was zijn oogappel.

Uson: Klopt, hij noemde haar ‘mijn zoon’. Dat klinkt ons vreemd in de oren, maar in ruraal Bosnië, waar Mladic is opgegroeid, is dat heel gewoon. Het is een erg patriarchale samenleving. Vaders noemen hun dochters ‘zoon’ als teken van hun affectie. Daarmee zeggen ze: ‘Ik hou zo veel van je alsof je een man zou zijn.’ Het is als een upgrade die ze hun dochters geven.

Ratko Mladic was gevreesd op het slagveld, maar tegelijk een warme familieman. Uw Ana zegt daarover: ‘Ja, generaal Mladic kon angstaanjagend zijn, maar Ratko haar vader was een lieverd.’

Uson: Dat is een van de redenen waarom ik dit verhaal in romanvorm heb geschreven. Fictie geeft je de mogelijkheid om de complexiteit van de menselijke natuur te tonen. Ik kan laten zien dat oorlogsmisdadigers ook prachtige vaders en toegewijde echtgenoten kunnen zijn. Als Ratko Mladic niet in de Bosnische oorlog verstrikt was geraakt, was hij allicht geëindigd als een bezadigde militair en een liefhebbende grootvader. Ik heb video’s gezien van de jaren dat hij op de vlucht was na de oorlog. In de beginperiode van die zestien jaar durende vluchtleidde hij een publiek leven. Ik zag hem op beelden terwijl hij aan het feestvieren was. Hij was erg charmant, maakte grapjes, zong en danste. Overal waar hij kwam, was hij het stralende middelpunt. Wat ik wilde tonen in deze roman is het volgende: oorlogsmisdadigers zijn mensen, net als jij en ik. Dat besef kan erg ontregelend zijn. Je gaat twijfelen: als zij in zoveel opzichten net als ik zijn, zou ik dan ook als hen kunnen worden als ik me in gelijkaardige omstandigheden bevond? Wat zou ik doen als mijn geliefde werd vermoord? Zou ik wraak willen nemen? Ik zou het persoonlijk niet weten.

Ana is aanvankelijk erg overtuigd van de Servische zaak en het nut van de Bosnische oorlog. Pacifisten noemt ze ‘lafaards’ en landverraders.

Uson: Natuurlijk, ze is de dochter van een militair. En niet zomaar een militair, Mladic was de opperbevelhebber van het leger. Hij dacht en denkt nog altijd dat het een noodzakelijke oorlog was. Zij volgde hem volledig in die logica en dus was iedereen die weigerde te vechten – en zo waren er velen in Servië – een verrader.

Ana was intelligent. Had ze dan vóór Moskou nooit getwijfeld aan haar vader? Was ze zo naïef dat ze niets wist van zijn wreedheden?

Uson: Naïef is geen goed woord. Ana wist wat er over hem gezegd werd, maar dat deed ze af als leugens. Je mag niet vergeten dat ze was opgegroeid in een ultranationa-listisch nest. Voor zo iemand is het schier onmogelijk om de sterke overtuigingen die je hebt meegekregen op de helling te zetten. Daar komt nog bij dat de Servische staatsmedia in handen waren van president Slobodan Milosevic. Ze verkondigden natuurlijk zijn waarheid. Het ging steeds over het lijden van de Serviërs. Beelden van zieltogende moslims had Ana nooit gezien.

En dus denkt Ana als ze in Moskou voor het eerst beelden ziet van Servische concentratiekampen dat ze ‘made in Hollywood’ zijn ‘met ingehuurde anorectische acteurs’. Dat klinkt als waanzin voor ons.

Uson: O, maar veel – ook intelligente – mensen zeiden dat in Servië. Ze geloofden oprecht dat de hele wereld samenzwoer tegen de Serviërs. Vergeet ook niet wat er in de recente geschiedenis allemaal is gebeurd in de Balkan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld zijn 600.000 Serviërs omgekomen in Kroatische concentratiekampen. Die werden niet bestuurd door de Duitsers, neen, het waren Kroatische fascisten die Servische Joden hebben omgebracht. Hun eigen buren dus. Het litteken daarvan was nog erg vers in de jaren negentig.

In uw boek overweegt Ana even om haar vader te vermoorden, maar dat kan ze niet. U schrijft: ‘Tegen een man die zo veel van haar hield, kon ze niet op.’

Uson: Als ze niet van hem had gehouden, had ze ook kunnen ontsnappen. Ze had een andere naam kunnen aannemen en elders opnieuw kunnen beginnen, zonder ooit nog iets met hem te maken te hebben. Maar dat kon ze niet. Ze hield zo veel van hem en daarom pleegde ze zelfmoord. Ik vind het trouwens erg moedig van haar dat ze de waarheid over haar vader onder ogen heeft durven te zien. Voor dit boek heb ik research gedaan naar kinderen van oorlogsmisdadigers. Meestal zijn ze de waarheid over hun vader blijven ontkennen. Ook de broer van Ana, Darko, staat nog altijd vierkant achter zijn vader. Dat is menselijk, want hoe moet je immers reageren als je de gruwelijke waarheid accepteert?

Uw boek is ook een ferme aanklacht tegen het nationalisme. U schrijft: ‘Je begint met het zingen van volksliedjes en je eindigt met het zwaaien met kalasjnikovs.’

Uson: Die zin is veel mensen opgevallen. Het is misschien scherp geformuleerd, maar er zit een kern van waarheid in. Ik kom uit Catalonië en ben dus goed vertrouwd met het nationalisme. Ik heb zelf voortdurend het gevoel dat ik een kant moet kiezen. Ik voel me als Danilo Papo, de verteller in mijn boek. Aan hem wordt de hele tijd gevraagd: ‘Wat ben je? Maak je bekend. Wat is je vlag?’ Het nationalisme zegt dat mijn identiteit bepaald wordt door waar mijn wieg staat en dat ik die waarheid niet ter discussie mag stellen. Dat is belachelijk. Ik ben in Catalonië geboren, daar ben ik blij om, maar mijn vader is niet Catalaans. Vraag me dus niet om een kant te kiezen. Vraag me niet om mensen te vermoorden die de vijand zijn van mijn territorium.

Dat is sterke taal. Denkt u dat wat in ex-Joegoslavië gebeurd is, zich kan herhalen in Catalonië of elders in Europa?

Uson: De desintegratie die je in de jaren tachtig en negentig in (voormalig) Joegoslavië had, zie je nu overal in Europa. Nationalisme, populisme en xenofobie nemen hand over hand toe. Tientallen jaren lang was het motto in Europa: ‘We moeten solidair zijn en meer Europees worden.’ Vandaag is dat geworden: ‘Ik moet zorg dragen voor mezelf en me tegenover anderen affirmeren.’ De karikaturen komen weer opzetten: in het zuiden zijn ze lui en corrupt, in het noorden zitten de nazi’s die opnieuw over ons willen heersen. We gaan anderen weer als stereotypen zien. Dat is gevaarlijk, want dan ontneem je mensen hun menselijkheid. Dat leidt tot oorlog, dat heeft het verleden ons getoond. We moeten heel voorzichtig zijn.

Ana Mladic van Clara Uson is verschenen bij Uitgeverij Signatuur en kost 22,95 euro.

DOOR ILSE DEGRYSE

‘Je zou kunnen stellen dat de dood van zijn dochter van hem een psychopaat heeft gemaakt.’