Er duiken steeds meer wolven op in de buurt van onze grens – binnenkort is België zelfs het enige land van continentaal Europa zónder. Alle ernstige studies wijzen uit dat de terugkeer van de wolf een goede zaak is voor het milieu en het toerisme. ‘In 50 jaar is er niet één mens aangevallen.’
Er is een nieuw sprookje over de wolf in de maak, maar with a twist. Anders dan in het verhaal van Roodkapje is de wolf in de versie 2.0 de goeie. Ooit waren wolven talrijk. Ze leefden zo dicht bij de voorhistorische mens dat wij er de hond aan hebben overgehouden: een gedomesticeerde versie van de wolf. Toch heeft de landbouwende mens eeuwenlang genadeloos op het dier gejaagd, zodat hij in grote delen van zijn oorspronkelijke leefgebied in Europa en Noord-Amerika in de vernieling werd gedreven.
Nu komt hij langzaam terug. In Europa op natuurlijke wijze, vanuit wolvenbastions in het oosten en zuiden van het continent, in Noord-Amerika mee als gevolg van goed gemikte herintroductieprogramma’s. Het bekendste daarvan is dat van het Yellowstone Nationaal Park. Er circuleert een prachtig filmpje op het internet dat perfect illustreert wat het effect van de terugkeer van de wolf op de natuur van het park was. De wolven legden de losgeslagen populatie van wapitiherten aan banden, waardoor de boompjes die de herten kaal vraten nieuwe kansen kregen, zodat bevers betere dammen konden bouwen en de oevers van rivieren stabieler werden. Het aantal grizzlyberen nam toe als gevolg van de hertenkarkassen die de wolven achterlieten.
Een ’trofische cascade’ heet dat in het wetenschappelijke jargon: een roofdier dat tot ver van zijn positie in de voedselketen een effect uitoefent. Er is wat gedoe onder wetenschappers over de correctheid van het model, vooral omdat het volgens sommigen te simpel zou zijn. Maar in se twijfelen maar weinig mensen aan de positieve effecten van roofdieren op het milieu. Nieuw is dat inzicht niet. In 1949 beschreef een van de grondleggers van de Amerikaanse natuurbeweging, Aldo Leopold, al de effecten van het verdwijnen van wolven op het berglandschap van New Mexico, dat vernield werd als gevolg van overbegrazing door herten die niet meer door wolven werden bejaagd.
In Nederland woedt momenteel een hevig debat over wat er moet gebeuren in de Oostvaardersplassen, een natuurgebied in de omgeving van Lelystad. Het wordt gepresenteerd als een schoolvoorbeeld van ‘rewilding‘ (‘herwilderen’), waarbij wilde paarden, runderen en herten werden uitgezet om de begroeiing onder controle te houden. Maar er werd niet gedacht aan het onder controle houden van de grazers, waardoor hun populatie explodeerde en het gebied evolueert naar een gigantische kale grasvlakte. Dat had dan weer een enorme impact op het aantal broedvogels, dat tot twintig keer lager ligt dan in vergelijkbare natuurgebieden in de buurt. Als het beleid niet wordt aangepast, zal volgens bioloog Kris Vandekerkhove (Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek) de broedvogelpopulatie van het gebied met de grazers binnenkort enkel bestaan uit wat kieviten, karekieten en meerkoeten. Hij stelde vast dat de beheerders van het gebied vastzitten in hun eigen halsstarrige logica. Misschien zou de wolf hier soelaas kunnen brengen, vergelijkbaar met wat er in het Amerikaanse Yellowstone gebeurde.
Bange toeristen
In maart werden op militaire domeinen in Duitsland, op minder dan 15 kilometer van de grens met Nederland, twee wolven waargenomen. Ter hoogte van onze Hoge Venen zitten Duitse wolven op 150 kilometer van de grens. In Frankrijk hebben ze de Vogezen en de stad Straatsburg bereikt. Vorige week kwam er een melding van een Franse wolf op 80 kilometer van de Belgische grens – dat is voor een wolf een nachtje stappen. De dieren zorgen voor angstzweet bij vertegenwoordigers van jagers en boeren, en bij politici met een gebrekkig ecologisch inzicht. Vorige maand maande de Limburgse gouverneur Herman Reynders nog aan tot voorzichtigheid bij het promoten van zijn provincie als geschikt wolvengebied, uit schrik dat de toeristen weg zouden blijven.
Reynders mag er gerust op zijn: de beschikbare gegevens illustreren dat wolven een positief effect hebben op het toerisme. In Yellowstone zijn ze een attractie, en uit een enquête in de Culebra-bergketen op de grens tussen Spanje en Noord-Portugal bleek dat de helft van de ondervraagde hotel- en restaurantbezoekers uitgerekend kwam om een wolf te zien. Dat zou de plaatselijke horeca zo’n 440.000 euro opleveren. Voor wie er nog niet van overtuigd zou zijn: wolven zijn levend meer waard dan dood. Dat zullen de twee Belgische jagers die vorig jaar in Polen veroordeeld werden voor het doodschieten van twee wolven ondertussen ook begrepen hebben.
Het lijkt voor de hand te liggen dat Limburg de eerste Vlaamse provincie zal zijn die door wolven geherkoloniseerd wordt. De regio rond de Maasvallei, het grensgebied tussen Lommel en Mol, en vooral het Nationaal Park Hoge Kempen lijken uitgelezen plaatsen voor een wolvenfamilie. Het zou een tochtje over het Limburgse fietspadennetwerk een stuk opwindender maken. Al moeten bezoekers wel realistisch blijven: net als in Noord-Spanje zal de kans om wolven te zien klein zijn. Wolven zijn nog banger van mensen dan omgekeerd.
Onze samenleving is een stuk toleranter geworden tegenover wolven, omdat wij nu supermarkten hebben voor ons vlees, en vee dat in beschermde stallen en weilanden wordt gehouden. Er zijn ook veel minder landbouwers, waardoor roofdieren minder onder druk staan. De jagers en boerenvertegenwoordigers die zich hardnekkig tegen de terugkeer van de wolf verzetten, doen schamper over het feit dat wolven vooral verdedigd worden door stadsmensen die nooit een voet in de natuur zetten, door overromantische vrouwen en jongeren met valse nostalgische dromen over een leven in harmonie met de natuur. De wolf is een symboolsoort voor een nieuwe relatie met de natuur geworden. In de VS is het debat zo verhit geraakt dat de beschermde status van het dier er weer ter discussie staat.
In Europa blijft de wolf onvoorwaardelijk beschermd en kan hij rekenen op gemotiveerde verdedigers, zoals Jan Loos van Landschap vzw en de website www.welkomwolf.be. Toch zal het volgens Loos nog een tijdje duren voor er zich een wolvenfamilie in Vlaanderen vestigt: ‘De wolf rukt snel op van oost naar west en van zuid naar noord, maar de volgende jaren zullen er toch uitsluitend zwervende dieren in Vlaanderen passeren. Ik verwacht de eerste tien jaar nog geen roedel, hoewel de dichtstbijzijnde wolvenfamilie zich momenteel op niet meer dan 250 kilometer van de Belgische grens bevindt, in de Franse Vogezen. Maar gesteld dat er een wolf permanent in Nederland gaat wonen – wat met de waarnemingen aan de grens met Duitsland een realistisch uitgangspunt is -, dan zal België het enige land van continentaal Europa zonder wolven zijn.’
Is het wenselijk dat de wolf weer naar Vlaanderen komt?
JANLOOS: Natuurlijk. Als we willen dat ons ecosysteem hersteld wordt, horen toppredatoren erbij. De wolf is nuttig om prooidieren zoals reeën en everzwijnen te reguleren, waar sommigen nu hun beklag over doen. Al valt het moeilijk te voorspellen wat zijn effect zou zijn op, bijvoorbeeld, het Nationaal Park Hoge Kempen. Dat is een vrij natuurlijk gebied met veel bos en hei en in Duitsland, waar wolvenfamilies graag op militaire domeinen met bos en hei vertoeven, zien we weinig grote veranderingen in het landschap.
Durft u uw hand in het vuur steken voor de stelling dat wolven ongevaarlijk zijn voor mensen?
LOOS: Absoluut. Lang geleden zijn er aanvallen van wolven op mensen gedocumenteerd, maar we weten niet eens of het niet om hondsdolle wolven ging, of om hybriden tussen wolven en grote honden. In die tijd gingen jongetjes nog schapen hoeden; die kinderen waren natuurlijk kwetsbaar. Een Noors instituut heeft de situatie onderzocht, en heeft in de voorbije halve eeuw niet één concreet geval van een aanval van wolven op mensen gevonden.
Is het realistisch om de wolf een groot toeristisch potentieel aan te meten?
LOOS: Een wolf in Limburg zou een gigantisch positieve impact op het toerisme hebben. Het groene toerisme is sowieso het enige echt geslaagde reconversieproject van de provincie, en met de wolf zou daar nog een dimensie bij komen.
Kunt u begrijpen dat veehouders minder enthousiast zijn over de komst van de wolf?
LOOS: Dat is begrijpelijk, maar de mogelijke schade moet niet overdreven worden. Koeien en paarden zijn te groot voor een wolf, en schapenhouders kunnen voorzorgen nemen: de dieren ’s nachts ophokken, bijvoorbeeld, of hoge elektrische rasters plaatsen.
Dat kost dan weer geld en inspanningen.
LOOS: Het kan ook anders. Er zijn aanwijzingen dat berghonden wolven afschrikken, en zelfs een lama in een schaapskudde zou volstaan om wolven te verjagen, hoe bizar dat ook klinkt. Het is wel belangrijk dat we wettelijke voorzorgen nemen om eventuele schade voor de boeren te vergoeden – dat is in Europa de regel voor beschermde soorten. Maar de Europese bescherming van de wolf is helaas nog niet in Vlaamse wetgeving vertaald. De wolf ontbreekt in de bijlage van het Vlaamse soortenbesluit, waardoor hij niet beschermd is en er geen schadevergoeding mogelijk is. Blijkbaar wil men dat probleem pas oplossen op het ogenblik dat het zich voordoet. Ik pleit ervoor om nu al aan een wolvenbeheersplan te werken, zoals in onze buurlanden. In Nederland zijn er ook nog geen wolven, maar er wordt al intensief overlegd met alle betrokken sectoren. Nederlandse wolvenkenners zijn met vertegenwoordigers van de schapensector naar Duitse wolvengebieden getrokken om te kijken hoe de situatie daar beheerd wordt.
Hoe verklaart u de veranderende houding tegenover de wolf?
LOOS: Er is eeuwenlang een hetze gevoerd tegen wolven en andere roofdieren. Vanaf het midden van de negentiende eeuw verdwenen ze uit grote delen van Europa. Die soorten komen nu terug, en we leren ermee samenleven. Een belangrijke verandering is dat vroeger 98 procent van de bevolking op het platteland leefde en heide en bos ontgon, terwijl de adel een erezaak maakte van de jacht op roofdieren. Nu werkt 98 procent van de mensen in de dienstensector en leeft nog amper 2 procent van het platteland. Voor de meeste mensen is natuur niet langer iets om tegen te vechten, maar iets voor de ontspanning. Daardoor is er een groot maatschappelijk draagvlak voor de terugkeer van de wolf.
Past de wolf zich ook aan de mens aan?
LOOS: De wolf van nu is niet meer de wolf van vroeger. Hij is nog wel bang van mensen, maar niet meer van menselijke infrastructuur. Hij trekt niet langer over bergen, hij gebruikt onze tunnels, hij volgt spoorlijnen en steekt bruggen over. In de voorsteden van Berlijn leven veel everzwijnen, en ’s nachts worden die geviseerd door wolven. In de Roemeense stad Brasov komen wolven ’s nachts op de konijnen van de plantsoenen jagen.
Zou de bruine beer opnieuw een plaats in Vlaanderen kunnen hebben?
LOOS:(aarzelt) Van mij mag hij terugkeren, maar ik vrees dat een beer toch een ander verhaal is qua risico’s. En toch hebben veel mensen blijkbaar minder moeite met beren dan met wolven. Beren zijn veel minder bang van mensen dan wolven, en ze zijn veel groter. Maar goed, ik denk niet dat het realistisch is dat de bruine beer op eigen kracht België bereikt.
Voor het filmpje van de effecten van de wolven in Yellowstone, zie: https://www.youtube.com/watch?v=ysa5OBhXz-Q.
DOOR DIRK DRAULANS
‘De wolf is nog niet opgenomen in het Vlaamse soortenbesluit, zodat hij in principe niet beschermd is.’
‘De wolf van nu is niet meer de wolf van vroeger. Hij is nog wel bang van mensen, maar hij gebruikt onze tunnels, volgt spoorlijnen en steekt bruggen over.’
