Schotse wetenschappers kloonden een schaap uit een volwassen cel. Dat werd onmogelijk geacht. Proeven met apen brengen de techniek dichter bij de mens. Hoe ver mag de wetenschap gaan ?
?Als het nu zou kunnen, maakte ik een kloon van mezelf,? verzuchtte een vriendin, die ondanks het feit dat ze als jonge vrouw de beschikking had over de anticonceptiepil, naar eigen zeggen te braaf was gebleven. ?Ik zou tegen mezelf in de vorm van mijn dochter zeggen : kind, profiteer ervan, want je bent maar eenmaal jong. Hoewel. Ook zij zou natuurlijk een kloon van zichzelf en bijgevolg opnieuw van mij kunnen laten maken. Misschien zou ze dat meisje wel aanmanen om zich niet te frivool te gedragen. Dan zou mijn kleindochter opnieuw het evenbeeld van mezelf worden.?
Het is vermoeiend om na te denken over de mogelijkheden en moeilijkheden die het klonen van mensen zou meebrengen. Maar het wordt hoog tijd dat op zijn minst de denkoefeningen rond de problematiek worden opgevoerd. Sinds het wetenschappelijke topvakblad Nature in zijn uitgave van 27 februari een artikel van wetenschappers uit het Schotse Roslin Instituut publiceerde, waarin werd aangetoond dat het mogelijk was om met een cel uit de uier van een schaap een leefbaar lam te maken, komt het klonen van mensen ineens heel wat dichter bij de concrete realiteit.
Zeker omdat Amerikaanse wetenschappers er als de kippen bij waren om te melden dat ze vorig jaar twee rhesusapen kloonden, zij het uit embryonale en niet uit volwassen cellen, die gemakkelijker tot een volwaardige ontwikkeling te bewegen zijn. Hun techniek was minder vooruitstrevend dan die van de Schotten, maar hun apen staan genetisch veel dichter bij de mens dan schapen. Een commentator van Nature schreef dat het klonen van mensen uit volwassen weefsel ?binnen één tot tien jaar? mogelijk zal worden.
Enkele jaren geleden veroorzaakten Amerikaanse wetenschappers al wereldwijd opschudding door de vaststelling dat ze in feite mensen hadden gekloond. Ze hadden de cellen van beginnende mensenembryo’s gesplitst en apart laten delen tot in het 32-cellig stadium dat is vanuit embryologisch oogpunt tamelijk ver. Hun onderzoek paste in een streven naar het verfijnen van technieken zoals in-vitro-fertilisatie (IVF) of de diagnose van genetische ziekten vóór de implantatie van een embryo in de baarmoeder. Niet zelden wordt daarbij een cel van een groeiend embryo afgenomen en onderzocht op fouten in het genetisch materiaal. Als er fouten ontdekt worden, gelden die ook voor het volledige embryo, dat dan desgevallend geëlimineerd kan worden. De stap van deze technieken naar het laten groeien van genetisch gelijke kinderen, lijkt niet onoverbrugbaar groot.
DE JONGSTE IS DE OUDSTE NIET
Het is onwaarschijnlijk dat iemand ooit in staat zal zijn een perfecte kopie van zichzelf te maken. Ook eeneiïge meerlingen het resultaat van een natuurlijke vorm van klonering vertonen onderling meestal kleine fysieke verschillen. Gedragsmatig zijn hun leden zelden vergelijkbaar, hoewel ze dikwijls meer op elkaar gelijken dan genetisch verschillende broers of zussen. Onderzoek heeft uitgewezen dat zelfs de positie in de baarmoeder tot merkbare fysiologische en gedragsvariaties kan leiden. Niet alle plaatsen van de baarmoederwand zijn even doorlaatbaar voor prikkels van de moeder. Sociologen toonden aan dat de geboorte-orde de karakterbepaling beïnvloedt. Iemand die een kloon van zichzelf of van zijn eerste kind zou willen, omdat hij een voorkeur heeft voor een gedisciplineerd en ambitieus karakter, zou het equivalent van een nakomertje creëren. Het is bekend dat later geboren kinderen veel rebelser van aard zijn dan eerstgeborenen.
Verder blijft er altijd het effect van de omgeving. Natuur en cultuur gaan hand in hand. Genen spelen een rol in de bepaling van het gedrag, maar uitsluitend in interactie met het milieu. Het is perfect denkbaar dat een kloon van premier Jean-Luc Dehaene die in andere omstandigheden dan het origineel zou opgroeien, een verfijnde taal zou hanteren en te allen prijze een regering met de liberalen zou willen. Niemand weet hoeveel genetisch talent er verloren gaat, omdat het in een omgeving belandt waarin het niet optimaal rendeert. Hoeveel kinderen verspillen niet een aanzienlijk deel van hun jeugd, omdat hun ouders hen dwingen in richtingen waarvoor ze geen aanleg hebben ?
Klassieke experimenten met tweelingen illustreren op wetenschappelijk verantwoorde wijze de symbiose tussen natuur en cultuur. Een vergelijking tussen identieke (eeneiïge) en niet identieke tweelingen die in dezelfde en in een verschillende omgeving terechtkwamen, toont aan dat, afhankelijk van het onderzochte kenmerk, veertig tot zeventig procent van de gemeten variatie in gedrag een erfelijke oorsprong heeft. Dat betekent dat er zelfs voor de kenmerken met een sterke genetische basis nog altijd een beduidende invloed van het milieu uitgaat. Iemand die een kloon van zichzelf of van een kind zou laten maken, creëert een individu dat sowieso in een andere omgeving en een ander tijdskader leeft, wat per definitie variatie impliceert. Zelfs het feit door een andere moeder te worden gedragen, zal verschillen opwekken.
Wetenschappers waarschuwen ervoor dat de techniek waarmee de Schotten hun lam maakten, niet noodzakelijk bij mensen zal werken. Dolly zo werd het beroemdste schaap ter wereld gedoopt was het enige succes op 277 pogingen die tot amper dertien zwangerschappen leidden, maar het was natuurlijk wel een doorbraak. De Schotten bewezen dat klonering van een volwassen cel mogelijk is. Ze gebruikten cellen uit de uier van een schaap. De sleutel tot succes was de cel in een cultuur met weinig voedingsstoffen te brengen, zodat ze uithongerde en in een soort winterslaap overging. Het effect daarvan was dat al het genetisch materiaal van de cel opnieuw voor embryonale ontwikkeling beschikbaar werd.
HET DNA WERD WAKKER
Dat was de voornaamste verrassing en tevens de belangrijkste biologische les uit de klonering van Dolly. Alle lichaamscellen van een individu hebben hetzelfde genetisch potentieel. Alle cellen kunnen in principe een stukje hart vormen, een stukje hersenen of een zweetklier, al naargelang van de plaats waar ze in de loop van de embryonale ontwikkeling terechtkomen. Een selectief deel van het genetisch materiaal wordt op een bepaald ogenblik aangeschakeld, zodat de cel de rol gaat spelen die vereist wordt door de positie waarin ze terechtkwam. De rest van het genetisch materiaal wordt meteen geïnactiveerd om vergissingen te vermijden. De cel is gedifferentieerd.
Tot dusver werd aangenomen dat zo’n differentiatie onomkeerbaar was. Maar de Schotse ploeg toonde aan dat dit dogma alvast niet geldt voor de uiercellen van een schaap. Het DNA van de cel de molecule die de code voor de genetische kenmerken draagt ?ontspande? zich als gevolg van de behandeling. Het kon weer integraal in de ontwikkeling worden ingeschakeld. Door elektrische impulsen slaagden de Schotten erin de cel te laten versmelten met een onrijpe eicel van een ander schaap waaruit de kern met het genetisch materiaal was verwijderd.
Het DNA werd daarbij gewekt en nam het heft in handen. De celdeling startte en een nieuw embryo was in de maak volgens de blauwdruk die de uiercel had aangedragen. Het embryo werd ingeplant in een draagmoeder met het gekende gevolg. Vijf maanden later was er een nieuw schaap dat genetisch gelijk was aan haar moeder, die tegelijk als haar veel vroeger geboren identieke tweelingzuster kan worden beschouwd. Van Dolly wordt soms gezegd dat ze geen vader heeft, omdat ze door ongeslachtelijke voortplanting werd verwekt, maar in feite zou men kunnen stellen dat haar grootvader tegelijk haar vader is, omdat ze de helft van zijn genetisch materiaal draagt, net als haar moeder.
?Er blijven belangrijke obstakels in een eventuele uitbreiding van deze toepassing naar de mens toe,? benadrukt professor Danny Huylebroeck van het Departement Celgroei, Differentiatie en Ontwikkeling van het Vlaams Interuniversitair Instituut voor Biotechnologie (VIB). ?Vele mensen denken dat de meest cruciale fase in hun leven hun huwelijk of hun scheiding is, maar de belangrijkste fase in ons leven is de periode van de eerste celdelingen in het embryo die leiden tot de vorming van de gastrula, waarbij het embryo de vorm van een ingedeukte tennisbal aanneemt. Tijdens dat proces specialiseren de eerste cellen zich en trekken ze rond in het embryo. Zo wordt een volledig primitief bouwplan van het organisme vastgelegd. Er kan echter zo veel misgaan met de uitwerking van het bouwplan dat het succes van sleutelwerk zoals klonering geen evidentie is. Vooreerst moeten de volwassen cellen en de dragereicellen bij hun fusie precies op elkaar kunnen worden afgestemd. Het is niet zeker dat deze synchronisatie voor mensencellen zal lukken.
Verder blijven embryonale cellen van een schaap veel langer flexibel dan die van de mens. Cellen van een schaap kunnen tot de derde of vierde deling geherprogrammeerd worden naar de totale genetische openheid die nodig is voor een perfecte ontwikkeling van het vroege embryo. Cellen van de mens krijgen daarvoor minder tijd : hun genen worden al vanaf de tweede deling in gang gezwengeld. De cellen van schapen zijn dus gemakkelijker te manipuleren dan deze van mensen. We zullen moeten afwachten of klonering met andere volwassen cellen dan deze uit de uier van een schaap mogelijk is, laat staan met cellen uit muizen of apen. Pas dan zullen we weten of we met deze methode ook mensen zullen kunnen klonen.?
DE WETGEVER IN SNELHEID GENOMEN
Het klonen van mensen zou in België perfect kunnen. Ons land fungeert dankzij het ontbreken van elke ernstige vorm van debat of wetgeving inzake ethische hangijzers al jaren als voortrekker in de ontwikkeling van vernieuwende vruchtbaarheidstechnieken en biotechnologische spitsvondigheden. De draagwijdte van de experimenten blijft uitsluitend binnen aanvaardbare perken bij gratie van de betrokken wetenschappers die zichzelf normen opleggen. Het debat wordt vermeden, omdat het de christelijk geïnspireerde en de andere vertegenwoordigers van het volk in regering en parlement diametraal tegenover elkaar zou stellen. Nog liever geen debat dan een voorspelbare clash met mogelijk zware politieke gevolgen, zelfs als het over fundamentele levensvragen gaat.
?Het ethisch discours in België blinkt uit door zijn traditie om elk verschil van mening extra in de verf te zetten en niet te willen zoeken naar een consensus,? zegt professor Herman Nijs van het Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht van de KU Leuven. ?Er is op dit ogenblik in ons land geen enkele regel die het klonen van menselijke cellen wettelijk onmogelijk maakt. Vele landen hebben deze optie uitgesloten in het kader van hun wetgeving rond IVF of het omgaan met embryo’s voor onderzoeksdoeleinden. Maar in Engeland, bijvoorbeeld, beperkt de wet zich tot embryonale cellen. De wetgevers hielden er geen rekening mee dat volwassen cellen gekloond zouden kunnen worden. Het zoveelste voorbeeld van een wetgeving die in snelheid door het wetenschappelijk onderzoek genomen wordt. De conventie over bio-ethiek van de Raad van Europa verbiedt elke interventie zonder therapeutische of diagnostische doeleinden in het genetisch materiaal van een mens, maar in principe is een klonering geen interventie in het genetisch materiaal. Er is dus overal een lacune.?
Ook het klonen van vee is in ons land aan geen enkele wettelijke beperking onderhevig het gebeurt trouwens courant in heel vroege stadia van de embryonale ontwikkkeling. ?De Belgische wet op het dierenwelzijn reguleert uitsluitend de manipulatie van het genetisch materiaal van een dier,? verklaart doctor Jean-Marie Dochy van het kabinet van minister van Landbouw Karel Pinxten (CVP), ook bevoegd voor dierenwelzijn. ?Alle Europese landen laten het klonen van dieren toe, dus ook wij. Klonen valt niet onder de wet op het dierenwelzijn, omdat het genetisch identieke kopieën van een dier garandeert en in principe geen dierenleed veroorzaakt. Als wetenschappers echter een gen in een schaap zouden willen uitschakelen of er een nieuw gen aan zouden willen toevoegen, moeten ze wel toestemming vragen.?
In België sleutelen vier onderzoeksgroepen aan het genetisch materiaal van muizen. Ze maken zogeheten transgene muizen. Meestal betreft het dieren waarvan een welbepaald gen wordt uitgeschakeld met de knock-out-techniek, om te kijken wat het effect daarvan op de muis is. Zo bepalen wetenschappers de functie van genen, wat nuttig kan zijn in de strijd tegen aandoeningen als de ziekte van Alzheimer of tegen fouten in de embryonale ontwikkeling. Binnenkort start in het Kempense plaatsje Geel het biotechnologiebedrijf Pharming in samenwerking met de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (Vito) experimenten met transgene konijnen. Het is de bedoeling genen van mensen in konijnen te planten, zodat ze bruikbare middelen in de strijd tegen onder meer spierziekten zullen produceren.
BLATENDE GENEESMIDDELENMACHINES
De experimenten in Schotland die tot de geboorte van Dolly hebben geleid, kaderden ook in het streven naar een optimalisering van de ontwikkeling van geneesmiddelen. Het Roslin Instituut, waar Dolly gemaakt werd, heeft een samenwerkingsakkoord met het biotechnologiebedrijf PPL Therapeutics, waarvan de aandelen met zestien procent stegen de dag na het bekend worden van het bestaan van Dolly, en vooral van de manier waarop ze werd gecreëerd. Er is overigens patent genomen op de techniek. Het bedrijf specialiseert zich in het scheppen van transgene schapen en koeien die menselijke eiwitten in hun melk produceren.
PPL Therpeutics heeft een transgene koe gemaakt ( Rosie) die in haar melk het menseneiwit alfa-lactalbumine produceert dat heel voedzaam is voor baby’s. De koe levert dus aangerijkte melk. PPL Therapeutics beweert ook dat het een product ( alfa-1-antitrypsine) in de pijplijn heeft dat het isoleert uit uiercellen van schapen en dat ingeschakeld zal worden in de strijd tegen de genetische ziekte mucoviscidose. Als het effectief een schaap zou kunnen maken dat zo’n middel in zijn melk produceert, zou klonering de aangewezen, want goedkoopste, methode zijn om een hele batterij van deze schapen samen te stellen, waarmee later desgevallend op normale wijze verder zou kunnen worden gekweekt. Een lijn van blatende geneesmiddelenmachines dus, die ook nog wol opleveren.
Afgezien van de ethische vragen naar de wenselijkheid om dieren voor zulke doeleinden te gebruiken, blijft er het probleem van de leefbaarheid van klonen uit volwassen cellen. Uiteindelijk was de cel waaruit Dolly ontstond, zes jaar oud op het ogenblik van haar onverwachte duik in de prematuriteit. Niemand weet hoe lang Dolly in leven zal blijven. Niemand weet of Dolly zelf nakomelingen zal kunnen hebben. Niemand kan voorspellen wat het effect zal zijn van het uitsluiten van de genetische variatie die door geslachtelijke voortplanting wordt gegarandeerd. In de loop van de evolutie is die essentieel gebleken om parasieten de pas af te snijden. Maar als transgene ingrepen ooit routine zouden worden en de kans dat ze dat zullen worden, is reëel , kan eventueel ook de vatbaarheid voor ziekten als de varkenspest worden uitgeschakeld.
Het valt te verwachten dat genetisch sleutelwerk ook op het genoom van de mens het geheel van zijn erfelijke kenmerken zal worden toegepast. Maar het is niet duidelijk in welke mate het klonen van mensen een nut zou kunnen hebben. ?Ik zie geen voor de hand liggende voordelen, wel veel nadelen,? stelt ethicus Nijs van de KU Leuven. ?Daarom moet het klonen van mensen verboden worden.? Embryoloog Huylebroeck van het VIB kent geen Belgische onderzoeksgroep die naar dit soort onderzoek zou willen omschakelen, hoewel het technisch mogelijk zou zijn. Hij moet ook ver naar eventuele argumenten pro een klonering van mensen gaan zoeken. De Schotse vaders van Dolly benadrukten bij herhaling dat ze niet geïnteresseerd waren in het klonen van mensen.
EEN MODERNE VERSIE VAN EINSTEIN
Maar niemand moet zich daarover illusies maken. Als de optie beschikbaar komt, zal ze worden aangewend. Een Amerikaans koppel verwekte onlangs een nieuw kindje als bron van beendermerg voor de behandeling van een ouder zusje dat aan een ongeneeslijke ziekte leed. Het donorkindje bleef uiteraard in leven na de ingreep. Medische futuristen speculeren over de mogelijkheden voor een mens om zichzelf te laten klonen als zijn eigen reserve-organenbank. Organen van een genetisch identiek individu zouden door een lichaam veel gemakkelijker worden aanvaard dan vreemde organen die meestal afstotingsverschijnselen opwekken. Er werd ook al gedacht aan het klonen van een overleden kind, dat zo een tweede kans zou krijgen, of van een te vroeg gestorven echtgenoot. Het is evident dat de techniek voor vrouwen nuttiger zou zijn dan voor mannen, die in ieder geval op zoek zouden moeten naar een draagmoeder.
En wat inzake het reïncarneren van als belangrijk beschouwde mensen ? De hersenen van de geniale fysicus Albert Einstein zijn voor onderzoek bewaard. Het is niet waarschijnlijk dat hersencellen geschikt zijn voor klonering, maar er is al geopperd dat een moderne versie van Einstein de oplossing zou kunnen brengen voor de vele problemen waarmee de natuurkunde worstelt. In de Verenigde Staten heeft een aantal rijke mensen zich na hun dood laten invriezen. Wie zal een inventief bedrijf beletten de optie tot klonering aan welstellenden als behandeling aan te bieden ?
Het lucky shot dat Dolly ongetwijfeld is geweest, heeft op zijn minst één groot voordeel. Het kwam zo vroeg en zo onverwacht dat er ruimschoots tijd is om na te denken over de ethiek van het klonen van mensen en over een efficiënte controle op een eventuele regelgeving. Want de technieken om te klonen zijn (voorlopig nog) duur, maar ze vereisen geen opvallende ruimten of zware logistieke steun, zoals wel het geval was voor het misbruik van de kernfysica in de atoombom. Een malafide ondernemer die de juiste mensen weet aan te trekken, zou heel wat onheil kunnen aanrichten voor zijn dubieuze praktijken zouden worden ontdekt. En wat dan ? Gaat de maatschappij beslissen om gekloonde individuen te elimineren, omdat ze op onwettelijke basis werden verwekt ?
De tijd voor intense reflectie dringt. De wetenschap stuwt zichzelf vooruit. Er is geen weg terug. Het valt echter te vrezen dat de wetenschap, ondanks de technische obstakels waar ze nog over moet, klonering gemakkelijker zal assimileren dan de maatschappij die moeite heeft om te leren leven met wetenschappelijke vernieuwingen.
Dirk Draulans
Hello Dolly ! Niemand had verwacht dat een volwassen cel verleid zou kunnen worden om een nieuw individu te maken.
De belangrijkste fase in het leven van een mens is het stadium van de eerste celdelingen.
