De islam verkeert in crisis en moet opnieuw aansluiting vinden bij de eigen intellectuele traditie en bij modern wetenschappelijk onderzoek. Dat betoogt de Franse islamoloog Rachid Benzine in een tweegesprek met Vlaams Parlementslid Yamila Idrissi. ‘Mijn droom is het om in Europa de belangrijkste universiteit van de islam op te richten.’

Met zijn indrukwekkende gestalte, hippe jasje, zonnebril en iPhone heeft hij veeleer de looks van een filmster dan van een islamgeleerde die hele dagen over de Koran gebogen zit. Maar Rachid Benzine is dan ook geen doorsnee-intellectueel. Hij is een islamoloog met een grote liefde voor hiphop die ooit kickbokste op hoog niveau en die nu tegen de heilige huisjes van de traditionele islam aanschopt. Benzine wil een moderne benadering van de Koran ingang doen vinden, gebruikmakend van inzichten uit de menswetenschappen en de literatuurkritiek. Hij huldigt de stelling dat elke tijd en elke samenleving een eigen Koran oplevert. We zijn samen met Vlaams Parlementslid Yamila Idrissi (SP.A) naar Parijs gereisd om hem te ontmoeten en naar zijn ideeën te gaan luisteren, een paar dagen voor hij op uitnodiging van Idrissi in Brussel met KVS-directeur Jan Goossens in debat gaat over de mogelijkheid van een ‘Europese islam’. Benzine en Idrissi kennen elkaar al jaren. ‘Rachid is voor mij een soort soulmate’, zegt Idrissi.

Ze zijn allebei geboren in Marokko, allebei op jonge leeftijd naar Europa verhuisd, en allebei, hij als onderzoeker, zij als politica, erg begaan met het lot van migrantenjongeren die in onze steden hun heil zoeken in een rigide beleving van de islam. Het wordt dan ook een hartelijk gesprek, daar op het buitenterras van Le Marly, het museumcafé van het Louvre, waar het achter de glaswanden ook in de zwakke herfstzon goed toeven is.

Meneer Benzine, u bent dus een gewezen kickbokskampioen?

Rachid Benzine:(lacht) Ik had een vriend die wereldkampioen kickboksen was en die een zaal opende in onze buurt. Ik ging er aanvankelijk alleen heen om te trainen. Maar al snel kreeg ik de smaak te pakken. Van competitie naar competitie heb ik het in 2005 inderdaad tot nationaal Frans kampioen geschopt. Vervolgens ben ik me fulltime gaan inzetten voor een ander gevecht, dat overigens een pak lastiger is dan kickboksen. Op het eind van een lezing ben ik vermoeider dan na een wedstrijd. Moslims denken namelijk dat ze exact weten wat de islam inhoudt. Maar ze zien de Koran alleen als een heilig boek, waarin alles letterlijk te nemen is, en kunnen de dingen niet in hun historische context plaatsen. Een context die overigens moeilijk te achterhalen valt. We hebben geen documenten die ons iets kunnen leren over de gebeurtenissen in de Koran en over de vroege islam in het Arabië van de zevende eeuw. De secundaire literatuur over de Koran ontstaat pas twee eeuwen later, in de stedelijke samenleving van Bagdad.

U haalt dan ook het bestaande beeld dat moslims van hun godsdienst hebben onderuit.

Benzine: Heel wat gelovigen denken dat ze een rechtstreekse verbinding hebben met de profeet, maar elke tijd brengt zijn eigen lezing van de Koran voort. In de negende eeuw werd de Koran anders begrepen dan in de vijftiende eeuw. Of neem de gelijkheid tussen man en vrouw. Je mag niet verlangen van een tekst uit de zevende eeuw om daar iets zinnigs over te zeggen. De gelijkheid tussen man en vrouw is een overwinning van de laatste vijftig jaar. Heel het leven zit niet in de Koran. Het is belangrijk om dat in te zien. Ik zeg ook vaak: God is geen stoplap, God moet een open vraag blijven. Ik wil moslims instrumenten aanreiken voor een levendig en kritisch geloof.

Maar voor de meeste moslims ís de Koran toch gewoon het woord van God?

Benzine: Dat is waar, maar de meeste moslims zijn dan ook onwetend over hun eigen traditie. Tussen de zevende en de dertiende eeuw waren er verschillende theologische scholen en totaal uiteenlopende interpretaties van de Koran binnen de islam. Hedendaagse moslims hebben met die traditie gebroken. De islam verkeert in crisis. Om die crisis op te lossen, moeten moslims opnieuw aansluiting vinden bij hun eigen intellectuele traditie en bij modern wetenschappelijk onderzoek.

In Brussel heeft intussen een op de vier inwoners een moslimachtergrond. Moslims worden ook steeds zichtbaarder in het straatbeeld.

Benzine: In Parijs is dat minder het geval, de meeste Marokkaanse migranten zitten immers in Brussel. (lacht) Maar sinds de jaren negentig wordt de islam voor jonge moslims steeds belangrijker als uiting van de eigen identiteit. Vaak gaat het dan nog om een op het internet bij elkaar geknutselde islam, want bij de imam gaan die jongeren vaak ook niet meer te rade.

Yamila Idrissi: Maar neem de Belgische overheid. Die heeft nauwelijks interesse voor de op één na belangrijkste godsdienst van het land. Wie een moskee wil inrichten, wordt niet geholpen. Ongeveer zeventig procent van de beschikbare middelen gaan naar de katholieke kerk, en maar zes procent naar de islam. Landen als Saudi-Arabië daarentegen staan wel altijd klaar om de nodige fondsen te verstrekken. Maar daarmee importeer je ook het wahabisme, het salafisme, fundamentalistische stromingen binnen de islam, en niet de islam die wij kennen uit Marokko, Rachid. Het is dus voor een stuk ook de schuld van de Belgische overheid. Jonge moslims zijn op zoek naar zingeving. De overheid moet ervoor zorgen dat die jongeren in contact kunnen komen met een moderne islam, want die bestaat ook.

Maar hoe komt het dat die zonen en dochters van migranten, die hier geboren en getogen zijn, zich vandaag op de eerste plaats als moslim definiëren en zo vatbaar blijken voor radicalisering?

Benzine: Dat heeft te maken met de mondialisering en met het internet, waardoor er een wereldwijde religieuze markt is ontstaan. Daarnaast is er de geopolitieke context, met de explosieve situatie in het Midden-Oosten, die maakt dat de anderen hen ook op de eerste plaats als moslims zien. Ook als ze dat zelf niet doen. In Frankrijk werden moslimmigranten eerst heel lang les beurs genoemd, dan les Arabes, maar vandaag dus les musulmans. Voorts zijn er imams die politieke munt uit de islam proberen te slaan. En er is de islam-pétrole, de aardolie-islam die sinds een jaar of twintig een streng gereglementeerde, maar intellectueel bijzonder arme variant van de islam over ons uitgiet.

Idrissi: Maar het blijft opmerkelijk dat die salafisten zo makkelijk gehoor vinden bij jongeren die hier zijn opgegroeid. Bij migranten van de derde generatie.

Benzine: De Franse en ik vermoed ook de Belgische samenleving heeft die migrantenjongeren te weinig kansen gegeven. Ze krijgen geen toegang tot de maatschappelijke elite. En dus gaan ze zich heel sterk identificeren met de religieuze groep waartoe ze behoren. Ze vluchten in de islam. Dat uit zich vooral op het gebied van de voeding en de kleding. Maar dat schept problemen want eten is heilig voor de Fransen! Dat raakt echt aan het hart van hun cultuur. (lacht)Wat? Ik nodig je uit aan mijn tafel en jij wilt niet eten wat ik eet? Voor de gemiddelde Fransman is dat niet te vatten. Het is haast erger dan in een djellaba rondlopen.

Idrissi: We hebben meer mensen als Rachid nodig: moslims met lef die af en toe een intellectuele bom kunnen gooien. Maar ik geloof wel dat onder de migrantenjongeren die in Europa zijn opgegroeid in een traditie van vrij denken een nieuwe, Europese islam kan ontstaan.

Benzine: Misschien wel, maar op dit moment kan ik mijn boodschap makkelijker kwijt in landen als Marokko dan in Europa. De moslims hier hebben een denkbeeldige islam geconstrueerd die je onder geen beding ter discussie mag stellen.

Idrissi: Je zegt ook dat je Le Coran expliqué aux jeunes hebt geschreven omdat je op je vijftiende graag zelf zo’n boek had willen lezen. Welnu, ik denk ook dat veel jongeren zich vandaag dezelfde vragen stellen als jij destijds en antwoorden zullen vinden in jouw boek. Wat jij hen voorhoudt, is eigenlijk: wees kritisch en denk voor jezelf. En dat is volgens mij niet alleen een kwestie van religieuze emancipatie, maar van emancipatie als individu tout court.

Betekent een Europese islam een islam waarin westerse waarden als de scheiding tussen kerk en staat en de gelijkheid van man en vrouw worden aanvaard, evenals zaken als homoseksualiteit?

Benzine: Ik denk niet dat moslims snel homoseksualiteit zullen aanvaarden. Dat is ook een cultureel gegeven. Maar de meerderheid van de Europese moslims heeft volstrekt geen moeite met de scheiding van kerk en staat en beleeft zijn geloof op een vreedzame manier. Je moet die meerderheid wel in bescherming nemen, want er is een kleine maar actieve minderheid die beweert de authentieke islam in pacht te hebben. Die tegen de andere moslims in de wijken zegt: jullie kennen de echte islam niet. Er ontstaat een opbod over wie de beste moslim is. Daarom moeten regeringen en scholen zorgen voor antivirussen tegen een discours dat zich afkeert van de samenlevingen van aankomst en soms ook aanzet tot geweld. Vergeet ook niet dat de Arabische cultuur in een diep dal zit. We moeten de islam dus loskoppelen van de Arabische cultuur en de kans geven zich over te planten naar andere culturen.

Idrissi: Maar wie in Brussel imam wil worden, kan voorlopig haast alleen naar een door Saudi-Arabië gesponsorde privéschool. Waarom zouden we niet in Brussel een Europees centrum voor hedendaagse islam oprichten? Verder zou de staat ook moskeeën moeten subsidiëren. Liever één nette, grote moskee die goed gesubsidieerd en ook gecontroleerd wordt, dan twintig kleine moskeeën in garages en achterhuizen, waarvan we niet weten wat er wordt gezegd.

Benzine: Mijn droom is het om in Europa de belangrijkste universiteit van de islam op te richten. Om te komen tot een Europese islam die zich verzoent met de moderniteit. Want het is nobel en goed om moskeeën te erkennen en te subsidiëren, maar veel belangrijker is de vraag: welke islam komt daar aan bod? Imams moeten theologisch en historisch worden onderlegd. Want de staat moet zijn burgers ook beschermen tegen sommige varianten van de islam. Maar het is geen toeval dat je deze conservatieve, sterk beregelde en op religieuze identiteit gebaseerde islam zo sterk terugvindt bij de derde generatie migranten. Sociologisch is het altijd de derde generatie die droomt van terugkeren naar de – vermeende – bron.

Dus we hebben het hier over een voorbijgaand fenomeen?

Benzine: Ja, op voorwaarde dat we die jongeren iets anders aanbieden dan wat je doorgaans aantreft in een islamitische boekenwinkel, dat wil zeggen bijna niets, behalve werkjes over wat er gebeurt na de dood en wat een goede echtgenote is. (lacht)

Idrissi: Of boekjes over de man-vrouwrelatie. Mogen mannen vrouwen de hand schudden? Prangende vragen. (lacht) Maar het is natuurlijk heel gemakkelijk om vanaf de zijlijn die jongeren te bekritiseren. Maar wat kunnen we doen?

Zeggen jullie het maar.

Idrissi: We moeten hen werk verschaffen, en hen ook voor vol aanzien.

Benzine: Ik denk ook dat Frankrijk en België in hun officiële geschiedschrijving veel meer rekening moeten houden met de immigratie uit de Maghreblanden. Een interessant voorbeeld is la marche pour l’égalité et contre le racisme in 1983 in Frankrijk.

Idrissi: Waar Nabil Ben Yadir net een film over heeft gemaakt.

Benzine: Precies. Uitgerekend een Belg van Marokkaanse origine maakt een film over een vergeten stukje Franse geschiedenis, de mars tegen racisme van 32 zonen en dochters van migranten, dwars door Frankrijk. 100.000 mensen stonden hen in Parijs op te wachten. De jongeren van vandaag weten niet wat hun grote broers en zussen toen hebben gedaan. Dat wordt allemaal te weinig in de verf gezet. Veel moslims hebben het gevoel dat ze niet als volwaardige burgers worden beschouwd. Daarom dromen ze van een geïdealiseerde islam.

Maar ze lijken vaak heel de samenleving waarin ze zijn geboren en opgegroeid te verwerpen.

Benzine: Als ze die echt zouden verwerpen, zouden ze vertrekken.

Eigenlijk willen ze er juist heel graag deel van uitmaken?

Benzine: Natuurlijk. Waar ze echt van dromen, is volop meedoen met de consumptiemaatschappij. Ik heb vrienden salafisten wier grote wens het is de banlieue te verlaten en in een villawijk te gaan wonen. Het is ook geen toeval dat uitgerekend de salafisten veel investeren in de economie. Het zijn goede ondernemers. Salafisten combineren een liberale economische ideologie met religieus conservatisme. In dat opzicht zijn ze heel Amerikaans.

Is er een klimaat van islamofobie sinds de aanslagen van elf september?

Benzine: Moslims hebben het lastig, zoveel is zeker. Je kunt heel goed rationeel proberen uit te leggen dat gewelddadige moslims echt een superkleine minderheid vormen binnen de grote groep, vaak is dat verloren moeite. Maar moslims moeten ook begrijpen dat westerse samenlevingen bang zijn. En dat te grote zichtbaarheid en te veel uiterlijke kentekenen van de islam storend werken en het samenleven niet bevorderen.

Steeds meer veertigers, mensen van mijn generatie, beginnen ook in te zien in wat voor een doodlopend straatje dit soort ‘identitaire’ islam ons heeft gevoerd. Welke ravages de islam die ze de voorbije twintig jaar hebben gepromoot, heeft aangebracht. Een vriend van mij was heel lang een van de leidinggevenden binnen l’Union des Organisations Islamiques de France. Hij is nu een boek aan het schrijven over twintig jaar islammilitantisme en de fouten die de islam in Frankrijk heeft gemaakt. De titel wordt: je suis islamiste mais je me soigne (ik ben islamist maar ik behandel me). (lacht) Zo zie je maar.

Idrissi: We hebben ook meer succesverhalen en rolmodellen nodig. Niet alleen kickboksers en intellectuelen zoals jij, Rachid, maar mensen op alle maatschappelijke gebieden naar wie jongeren kunnen opkijken.

Krijgen jullie niet vaak de vraag: waar zijn al die gematigde moslims? Waarom horen we ze niet?

Idrissi: Zeker, maar de media zijn doorgaans niet geïnteresseerd in wat gematigde moslims te vertellen hebben. Iemand met een tulband en een baard die jihad roept, is veel interessanter.

Benzine: Wat ook meespeelt, is dat gematigde moslims geen zin hebben om samen te vallen met hun godsdienst. Ik heb een broer die binnenskamers ontzettend te keer gaat tegen salafisten, maar hij zal zich publiekelijk niet uitspreken. Hij heeft geen zin om alleen als moslim te worden bekeken.

Rachid Benzine, u bent wel in uw pen gekropen om een meisje te verdedigen dat in Marokko drie maanden gevangenisstraf had gekregen voor roken in het openbaar tijdens de Ramadan. Waarom hebt u dat gedaan?

Benzine: Omdat het onaanvaardbaar is. En omdat ik geloof in gewetensvrijheid. Voeg daarbij dat de Koran op dit punt veel coulanter is dan de Marokkaanse grondwet. De Koran vraagt zulke strenge straffen helemaal niet. In de samenleving waarin de Koran ontstond, werd er eeuwig en altijd over alles onderhandeld. Men vond altijd een compromis. De Koran zegt doorlopend: als u dit niet kan doen, doe dan dat, als dat ook niet lukt, probeer dan nog eens wat anders. Zo gaat dat maar door. Waarom? Omdat je in de samenleving van die tijd niet zomaar je eigen overtuiging aan anderen mocht opleggen.

Hebt u achteraf veel haatmails ontvangen?

Benzine: Wel integendeel, ik heb juist veel steunbetuigingen gekregen. In de praktijk zijn veel moslims vooruit op hun imams en theologen. Of denkt u dat in Saudi-Arabië de alcohol niet rijkelijk vloeit? Er is zoveel hypocrisie in die landen. Het is ook nauwelijks te bevatten hoeveel schade die petroleumislam aan de hele moslimwereld heeft toegebracht.

DOOR HAN RENARD, FOTO’S FRANKY VERDICKT

‘De aardolie-islam giet een intellectueel bijzonder arme variant van de islam over ons uit.’