Vijftig jaar geleden werd Haldol uitgevonden, een medicijn waarmee Janssen Pharmaceutica voor een revolutie in de psychiatrie zou zorgen en de wereld zou veroveren. Een halve eeuw later worden er meer psychofarmaca geslikt dan ooit tevoren: België is koploper. Voor- en tegenstanders staan lijnrecht tegenover elkaar.

Een zware regenvlaag is door de straten van Luik gespoeld. In de psychiatrische instelling Onze Vrouw der Engelen trekt een non in wit habijt aan het touw van de klok naast de poort. Patiënten komen met dichtgeknepen ogen naar buiten gesloft om op bankjes in de zon te zitten, mannen en vrouwen apart. Anderen lopen ijsberend door het parkje rond de Lourdesgrot. In het zaaltje boven het mannenpaviljoen wordt vandaag herdacht dat hier in 1958 de eerste patiënt behandeld werd met Haldol. De uitvinding van wijlen Paul Janssen uit Beerse zou een revolutie in de psychiatrie betekenen en de wereld veroveren. Strak in het pak gestoken toehoorders zitten nu, vijftig jaar later, te luisteren naar enkele toespraken. In de gang hangen foto’s van de uitvinder en prijkt een stand voor Risperdal, de opvolger van Haldol en een nog veel grotere kaskraker. ’s Middags is het walking dinner.

Voor de zijgevel staat een gigantische, gitzwarte vrachtwagen met als opschrift ‘ Paved with Fear‘. Het is de schizofrenie-simulator waarin je een soort psychose kunt ondergaan – iets wat je je vroeger onmogelijk kon verbeelden, tenzij je aan de LSD had gezeten. Je moet de pikdonkere en geluiddichte vrachtwagen binnengaan, op een platform staan en je vasthouden aan een reling. Op een groot scherm zie je het huis in Antwerpen waarin je virtueel woont. ‘Ga naar buiten als je durft en haal een brood’, begint een stem in je hoofd te treiteren. Je trekt de deur open en je wordt verblind door het licht. De tram in de straat dendert bijna over je heen. Uit de luidsprekers knalt een oorverdovend lawaai. Een auto lijkt je te rammen. Een fietsbel snijdt door merg en been en de fietser schreeuwt je toe. Van alle kanten tegelijk beukt het geluid nu op je af. En dan davert de grond letterlijk onder je voeten.

De computersimulatie, aangevuld met speciale effecten, moet een doodgewone wandeling door de stad voorstellen. Maar het is als een rit op een rollercoaster. Het is een bombardement van vreesaanjagende ervaringen. Het is oorlog in je hoofd. Je duizelt van de snel verspringende beelden. Je hoort de hele tijd stemmen die door je hersens dreunen. Je hoort duidelijk je eigen naam roepen. Je ziet in een krant ineens je eigen foto staan. Je wordt gezocht! Alle mensen kijken je afkeurend aan. Ze hebben je door. Ze hebben het op je gemunt. In een winkel zie je op televisie jezelf in het journaal. Het nieuws gaat over jou! Je ziet elke blik nu als een bedreiging. Je vertrouwt niemand meer en je bent voortdurend waakzaam. Voortdurend op je hoede voor gevaar. Altijd opnieuw wordt je naam geroepen: ‘We weten het! We hebben je gewaarschuwd!’ Altijd opnieuw dat gescheld en geschimp.

De straten van Antwerpen zijn levensgevaarlijk. Ze zijn ‘geplaveid met angst’, zoals de titel van het simulatieprogramma aangeeft. Overal word je er achternagezeten. Een klein putje in de grond wordt een enorme valkuil. Een onschuldig lachend kind reikt een ballon naar je toe en die knalt met een harde klap uiteen. Je voelt de windstoot letterlijk in je gezicht slaan. Eindelijk raak je bij de bakker. Het is er een hels rumoer van stemmen en geluiden. De broodsnijmachine wordt een grote, levende guillotine. Het voelt alsof die opengesperde muil met vlijmscherpe en razendsnel malende tanden jou wil opslokken. Het voelt alsof je ernaartoe gezogen wordt. Het voelt als pure angst.

CHEMISCHE BALANS

Dat is dan ook de bedoeling van het simulatieprogramma, dat in samenwerking met psychiaters en patiënten werd gemaakt. Volgens hen gaat het nog maar om een milde psychose en is de werkelijkheid veel erger, en dag in dag uit. Psychose, en meer bepaald schizofrenie, wordt gezien als de meest ingrijpende en meest raadselachtige van alle psychiatrische aandoeningen. Het wordt gekenmerkt door zowel ‘positieve symptomen’ (zoals wanen en hallucinaties) als ‘negatieve symptomen’ (zoals apathie en isolement). Zelfs voor mensen die hun hele leven met hen werken, is het bijna onmogelijk om aan te voelen hoe groot hun angst en verwarring zijn. ‘We hebben opzettelijk voor een banale wandeling gekozen en niet voor monsters of moorden,’ zegt Paul Geerts, die dierenarts is van opleiding en al 25 jaar als medisch adviseur voor Janssen-Cilag werkt. ‘En toch laat het veel mensen erg geschokt en kwetsbaar achter.’

De pure antipsychotica, die wanen en obsessies bestrijden, zijn een Belgische uitvinding. Er bestond al wel het Franse chloorpromazine (Largactyl), maar dat was een zeer breed en ruw paardenmiddel. Tijdens een wielerwedstrijd had dokter Paul Janssen renners gezien die zwaar gedopeerd waren met amfetamines. Ze vertoonden dezelfde grimassen en stereotiepe gedragingen als schizofrenen. Dus ging hij op zoek naar antagonisten van amfetamines. In februari 1958 leidde dat tot de molecule haloperidol (merknaam Haldol). Het werd vrijwel meteen op patiënten in Luik getest. Paul Geerts: ‘De eerste nacht belden ze al dokter Paul om te komen kijken. Het resultaat was een sensatie. De nare symptomen verdwenen en de patiënt was rustig. Kort daarop publiceerden de Luikse dokters de proeven en het volgende jaar werd er in Beerse al een internationaal symposium over haloperidol georganiseerd.’

Het Kempense bedrijf Janssen Pharmaceutica werd in 1961 overgenomen door de Amerikaanse multinational Johnson & Johnson. Haldol werd wereldwijd op de markt gebracht en was decennialang het meest gebruikte product in de psychiatrie. Het wordt nog altijd in negentig landen verkocht en staat nog op de lijst van de 200 essentiële geneesmiddelen van de Wereldgezondheidsorganisatie. Maar in omzet is het voorbijgestoken door de zogenaamde ‘atypische’ antipsychotica, de tweede generatie. De opvolger risperidone (merknaam Risperdal) werd na de eeuwwisseling het meest verkochte antipsychoticum ter wereld. Een blockbuster van 4,7 miljard dollar vorig jaar. Omdat het patent nu na 20 jaar vervallen is, mag iedereen het product dit jaar namaken. Een van de redenen waarom in Beerse een forse herstructurering is gelanceerd, waarbij 600 banen worden geschrapt.

Paul Geerts: ‘De ervaring leert dat een product na het patentverval in Amerika 90 procent van zijn omzet verliest in drie maanden tijd. En Amerika is onze belangrijkste markt. We hebben hier de prijs alvast 30 procent laten zakken. Maar we staan dus voor de grote klap. We hebben in Beerse vorig jaar nog een recordbedrag in research geïnvesteerd, ruim een miljard euro, en wij focussen ons nu weer helemaal op geestesstoornissen. We zoeken naar nog efficiëntere antipsychotica, en waarom niet – dankzij de betere kennis van het brein, bijvoorbeeld van de rol van glutamaat – naar een middel om schizofrenie misschien ooit echt te genezen. De ziekte is nog altijd niet geneesbaar, maar wel behandelbaar.’

Haldol werd beroemd omdat het sommige patiënten, die al jaren ‘weg’ waren, weer tot leven bracht. Maar het werd even snel berucht als een ‘chemische dwangbuis’.

PAUL GEERTS: Sommige patiënten, die al lang niet meer functioneerden, waren als herboren. Velen hebben de muren van de instellingen achter zich kunnen laten. Het maakte ambulante behandeling en een terugkeer in de maatschappij mogelijk. Maar ernstige medicijnen hebben helaas ook ernstige neveneffecten. Dokter Paul zei zelf: ‘Geen enkele patiënt heeft mij ooit bedankt voor haloperidol.’ Want tot 90 procent had inderdaad vervelende bijwerkingen: spierstijfheid, krampen, bevingen, motorische onrust, sufheid…

Zeker met de ‘megadosis’ die in de jaren zestig en zeventig vaak werd gegeven, werden sommigen zombies?

GEERTS: Dat kon gebeuren. In het begin ging het nog om lage doses. Maar toen concludeerde een Amerikaans onderzoeker – daarna gekopieerd door een Belgisch onderzoeker – dat een zogenaamde megadosis meer effect had. Een soort ‘ damn the torpedoes’-theorie was dat. Wat in de tijd van de uitvinding nog niet bekend was, was dat haloperidol als een dopamineremmer werkte. Dopamine is een van de chemische stoffen in de hersenen, de neurotransmitters. En schizofrenie werd met een teveel aan dopamine geassocieerd. Helaas is het medicijn niet selectief genoeg en blokkeert het ook dopamine op andere plaatsen dan nodig. De uitvinding van risperidone heeft later de bijwerkingen verminderd. Dat is een product dat niet alleen de positieve symptomen bestrijdt, zoals haloperidol, maar ook de negatieve. Miljoenen mensen hebben met risperidone weer een redelijk normaal leven kunnen opbouwen. Het blokkeert de overbrenging van dopamine én serotonine. Dat past in de theorie van de chemische balans: er is soms een onevenwicht aan chemische stoffen en medicijnen kunnen dat corrigeren.

Intussen worden antipsychotica nu ook massaal voor allerlei andere indicaties geslikt. In Amerika is daarom zelfs een proces tegen Janssen Pharmaceutica-USA aangespannen wegens ‘misleidende marketing’, met een eis van tientallen miljoenen dollar.

GEERTS: Dat gaat over het voorschrijfgedrag van artsen. De indicaties waarvoor een product erkend is, kunnen verschillen van land tot land. Risperidone is in België ook voor gedragsstoornissen geregistreerd, in Amerika niet. Volgens research zijn de nieuwe antipsychotica nu eenmaal nuttig voor meer indicaties. Dus willen artsen die ook voorschrijven, want zij wensen het beste voor hun patiënt. Dat is de vrijheid van de arts. Neem nu bipolaire of manisch-depressieve stoornissen, waarvoor die middelen ook blijken te werken. Slechts een op de honderd mensen heeft ooit met een psychose te maken: dat is universeel, of het nu bij de Hottentotten is of bij de Belgen. Dat zijn dus ongeveer 100.000 mensen in ons land. Maar het aantal bipolairen is driemaal hoger. Dat verklaart al deels de grote stijging van de voorbije jaren.

LIAISONS DANGEREUSES

Sinds de ontdekking van Haldol zijn psychiatrie en psychofarmaca onlosmakelijk met elkaar verbonden. Psychiatrische instellingen waren voorheen bewaarhuizen met veel agitatie en geweld, maar werden nu ziekenhuizen met een soms doodse stilte. In de plaats van bewaarders kwamen verplegers en therapeuten. In de plaats van dwangbuizen kwamen antipsychotica en antidepressiva. De voorbije decennia kende die markt een explosieve groei. Het hallelujaverhaal van Prozac had zo’n succes dat het naar verluidt zelfs sporen naliet in het Britse grondwater. Ook de Belgen zijn massaal aan de pillen gegaan. Er worden dubbel zoveel antidepressiva geslikt als tien jaar geleden. Het aantal antipsychotica is met ruim de helft gestegen, maar de uitgaven ervoor zijn liefst vervijfvoudigd in tien jaar (zie kader).

Volgens de grootschalige Amerikaanse Catie-studie zouden de moderne antipsychotica, genre Risperdal, nochtans niet beter zijn dan de klassieke van vroeger, maar wel tien keer duurder. Volgens een recent Brits onderzoek hebben ook de moderne antidepressiva, genre Prozac, doorgaans niet meer effect dan een placebo of neppil. In de VS heeft de controverse al tot een rist peperdure processen, schadeclaims en schikkingen geleid. Producenten van moderne antidepressiva werden vervolgd omdat ze het zelfmoordgevaar niet zouden hebben gemeld. Producenten van moderne antipsychotica werden aangeklaagd omdat ze zware bijwerkingen zoals diabetes en gewichtstoename zouden hebben geminimaliseerd. Beide groepen werden ook aangepakt omdat ze niet alleen meer op de oorspronkelijke doelgroep mikken, maar op een steeds bredere populatie, zoals kinderen en bejaarden.

Een kritisch waarnemer is de Leuvense hoogleraar Walter Vandereycken, die in zijn boek Psychiaters te koop? waarschuwt voor de liaisons dangereuses tussen psychiatrie en industrie. Walter Vandereycken: ‘Medicatie valt niet meer weg te denken, maar na een halve eeuw is het toch tijd om te evalueren waarom het uit de hand loopt. Maar laat er geen misverstand over bestaan: Haldol was een revolutie en heeft de psychiatrie een menselijker gelaat gegeven. Het is te vergelijken met de ontdekking van antibiotica, maar dan voor de geestelijke gezondheid. Patiënten konden voor een stuk weer hun leven opnemen en soms openbloeien. Maar ik heb ook nog de rage van de megadosis meegemaakt, en daarna van de depotpreparaten: grote spuiten die meteen goed waren voor een maand. Pas jaren later ontdekte men de onomkeerbare gevolgen: blijvende tics en storende spiertrekkingen. Er waren dus ook slachtoffers van Haldol. Bovendien werd het in ziekenhuizen, rusthuizen en gevangenissen misbruikt om mensen plat te spuiten.’

Zelfs Marc Dutroux gebruikte Haldol bij zijn ontvoeringen. De Belgen zijn grote liefhebbers van psychofarmaca geworden?

WALTER VANDEREYCKEN: De Belgen zijn enorme consumenten van psychiatrie. Het aantal opnames ligt vijfmaal hoger dan het Europese gemiddelde, en we zijn koploper in het gebruik van psychofarmaca, met wel een kwart meer dan andere Europese landen. Nooit eerder werden zoveel pillen geslikt. Een op de vier Belgen kampt met psychische problemen, blijkt uit een gezondheidsenquête. Ik denk dat het ten eerste aan de burger ligt: we willen een pil voor elk probleem. Ten tweede ligt het aan de artsen die meteen naar hun voorschrijfboekje grijpen. En ten derde probeert de farmaceutische industrie beide groepen te beïnvloeden. Veel psychiaters prostitueren zich voor de industrie. Wie zegt er nee tegen de cadeaus, diners, vliegtickets, hotelletjes en spullen voor in de dokterspraktijk? Ze gaan op kosten van de firma naar een congres, laten zich inhuren als consulent, worden duur betaald voor een lezing of enquête. Zelfs de nascholing wordt gesponsord. Zeker 90 procent van de psychiaters heeft op een of andere manier banden met de industrie. Het ergste vind ik nog dat ook de meeste hoogleraars ermee verstrengeld zijn. Zij zouden onafhankelijke scheidsrechters moeten zijn. Maar in Leuven zijn meer dan dertig leerstoelen geneeskunde betaald door de industrie. Dan kun je hun onafhankelijkheid toch in twijfel trekken.

Voor wat hoort wat, zegt u. Geef en u zal gegeven worden. Dat zouden uitgerekend psychiaters toch moeten doorhebben?

VANDEREYCKEN: De psychiatrie is geen exacte wetenschap, je kunt niet op basis van een urinetest of bloedonderzoek tot een diagnose komen, dus blijft er altijd meer vaagheid, rekbaarheid en mogelijkheid tot beïnvloeding. Als studies gesponsord worden, verdwijnen ze vaak in de lade wanneer het resultaat niet bevredigend is. Ik heb dat zelf meegemaakt met een onderzoek naar Risperdal, dat ineens werd stopgezet. Ook de psychiaters worden wel degelijk beïnvloed door de marketingmethoden en zullen de gepropageerde producten meer voorschrijven. Dat wérkt gewoon. Er zijn professionele bureaus die dat met enquêtes onderzoeken, en er zijn apothekers die de gegevens verkopen. Zo meten firma’s waar en door wie hun producten extra worden voorgeschreven.

De patiëntenvereniging Zitstil is nu op de kabinetten gaan lobbyen om alle nodige middelen tegen ADHD terug te betalen. Dat gaat ook over Concerta van Janssen, en Zitstil wordt onder meer door die firma gesponsord. Toeval?

VANDEREYCKEN: Het ADHD-verhaal is een schoolvoorbeeld van de overmedicalisering. Natuurlijk bestaat ADHD, maar je gaat mij niet wijsmaken dat het nu tien keer meer voorkomt dan vroeger. Alle kinderen die te druk zijn of concentratieproblemen hebben, moeten nu aan de medicatie. Zelfs studenten in examentijd. Het wordt een lifestyledrug. Maar wie weet wat het effect op die jonge hersenen later zal zijn? De industrie mag geen reclame maken voor een medicijn, maar wel voor een stoornis. Dat doet ze door een patiëntenvereniging of gezondheidscampagne te sponsoren. Desnoods wordt een stoornis uitgevonden. Een grappig voorbeeld is het Sisi-syndroom dat door een farmagigant werd gelanceerd. Een puur verzinsel! Maar het belangrijkste middel om de omzet te vergroten, blijft het breder maken van de indicatie. Het aantal mensen met een psychose zoals schizofrenie is redelijk beperkt, maar als je ook zware antipsychotica geeft aan jongeren met gedragsproblemen of lastige en verwarde bejaarden in rusthuizen, krijg je een veel grotere groep. Dat is wat nu volop gebeurt en wat mij verontrust.

Maar dat kan toch niet allemaal het gevolg zijn van de marketing door ‘Big Pharma’?

VANDEREYCKEN: Nee, het past in een bredere context: de dominantie van de biologische psychiatrie. Alles draait nu om hersenaandoeningen en chemische onevenwichten. Maar later zal men misschien even meewarig terugkijken op die theorie van de chemische balans als op de theorie van de zwarte gal van Aristoteles. Intussen wordt over sociale en psychologische factoren nog amper gerept. Laat staan dat men nog echt ingaat op de beleving van de patiënt zelf. Pillen in plaats van praten dus. Ik richt de beschuldigende vinger vooral naar mijn eigen sector die nu aan de leiband loopt. De psychiatrie zou de banden met de industrie moeten verbreken, of toch op zijn minst publiek bekendmaken. Te beginnen met de opinieleiders aan de universiteiten. Hoog tijd voor een actie Schone Handen.

DOOR CHRIS DE STOOP

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content