Acht jaar al wisselt Marjan Cochez brieven uit met Daryl Wheatfall. Daryl is in Texas ter dood veroordeeld en wacht in de dodencel op de uitvoering van zijn vonnis. In september ging Marjan met twee vriendinnen op bezoek. ‘Daar zitten echt niet alleen monsters.’
Op school zat ze in een schrijfkern van Amnesty International. Maar Marjan Cochez was 16, en ze wou wat anders. Kon ze niet echt contact hebben met zo’n gewetensgevangene? Dat was moeilijk, zeiden ze bij Amnesty. Maar daar lag al een tijd een brief in de la, van een ter dood veroordeelde Amerikaan. Die wou vanuit zijn dodencel graag met iemand brieven uitwisselen. ‘Ik had niet lang daarvoor op televisie een reportage gezien over een vrouw die met een ter dood veroordeelde correspondeerde’, zegt Marjan. ‘Dat had me sterk aangegrepen. Ik wou het daarom wel een keer proberen.’
Acht jaar later is Marjan Cochez 24 en criminologe van opleiding. Ze heeft nog altijd contact met Daryl Wheatfall, die in de gevangenis van Livingston in de staat Texas wacht op wat komen gaat. In september reisde ze met twee vriendinnen naar de Verenigde Staten om er haar ter dood veroordeelde te bezoeken. ‘Ik wou dat allang doen, maar terwijl ik studeerde, was het niet mogelijk. De afdeling Jeugd en Cultuur van de Vlaamse Gemeenschap biedt jongeren met een project sinds een jaar de kans om in het buitenland ervaring op te doen. In april dienden we ons project in: we wilden in Texas een videofilm maken rond de doodstraf. Texas is de Amerikaanse staat waar het meeste vonnissen worden voltrokken. In september zijn we afgereisd – we zijn er goed een maand gebleven.’
Marjan nam Astrid Bultijnck (19) mee, die filmschool volgt aan de Katholieke Hogeschool Limburg in Genk, en Joy Eeman (24), een psychologe. Joy werkte niet zolang geleden een aantal maanden voor de ngo Balkan Sunflowers in Kosovo en beschikte zo over enige buitenlandse ervaring.
Astrid: ‘Uit een opiniepeiling bleek onlangs dat veel jonge mensen bij ons voor de doodstraf zijn. Ze trekken vaak nogal een gezicht als ze horen wat we in Texas zijn gaan doen. Maar als je daarover vertelt, wordt duidelijk dat ze er eigenlijk nooit hebben over nagedacht.’
Joy: ‘Veel mensen koppelen de doodstraf aan mediatieke verhalen, zoals het Dutroux-schandaal of de sniper in Wash-ington. Maar zo werkt dat niet: de doodstraf geldt of ze geldt niet. Ze geldt nooit soms. Wij willen vertellen dat er niet alleen monsters in de dodencel zitten of serial killers. Daar zitten ook mensen die iemand in een passioneel moment hebben gedood. Of mensen die onschuldig veroordeeld zijn.’
Marjan: ‘Daryl is dus de jongen om wie het in ons verhaal draait. Hij wordt beschuldigd van een dubbele moord – een zaak van drugs. Ze zijn met zijn tweeën naar een huis gegaan, en daar zijn een man en een vrouw dood gebleven. Het ging om niet meer dan enkele dollars. Het is een zaak met veel twijfels. Er zijn geen fysieke bewijzen tegen Daryl. Zijn kompaan is als eerste aangehouden, en die sloot een deal met de openbare aanklager. In Amerika is dat een gebruikelijke procedure: in ruil voor bepaalde verklaringen of voor een bekentenis krijg je zelf een lagere straf. De man wees Daryl dus aan als de hoofddader, de schutter. Daryl kreeg de doodstraf, zelf kwam hij er met enkele jaren gevangenis vanaf.’
Wie in de VS ter dood wordt veroordeeld, heeft automatisch recht op een beroepsprocedure. Als de straf in die fase wordt bevestigd, rest de veroordeelde nog een kans op het federale niveau, voor het Hooggerechtshof in Washington. Maar dat kan alleen als er zware fouten op het vlak van de procedure zijn gemaakt. Hoewel Daryl Wheatfall al elf jaar in de dodencel verblijft, zit hij pas in de tweede fase van de procedure. Toch maakt hij eigenlijk nauwelijks kans.
DURE ADVOCATEN
Marjan: ‘Een goede verdediging in Amerika is duur. Daryl is altijd pro deo verdedigd. Voor fatsoenlijke advocaten die tijd aan zijn zaak besteden, heeft hij geen geld. Hij heeft zijn advocaten ook al twee jaar niet meer gezien. Wij hebben geprobeerd om ze te ontmoeten. Eentje bleek in militaire dienst in Florida. Bij een andere kwam ik aan de telefoon niet verder dan een assistent. Toen ik aandrong, werd er gewoon opgehangen. Daryl zit al elf jaar in de dodencel – en dat is behoorlijk lang. Gemiddeld duurt de procedure tussen zes en acht jaar. Zeker nadat in 1996 een wet werd goedgekeurd om de zaken te laten opschieten, duurt de procedure veel minder lang. Wie na 1996 is veroordeeld, krijgt de uitspraak in beroep veel vlugger.’
De drie meisjes stapten in Texas niet helemaal in het onbekende. Ze legden veel contacten vooraf. Onder andere via Amnesty International Vlaanderen konden ze voor een maand slaapgelegenheid regelen bij mensen die ter plaatse in de beweging voor de afschaffing van de doodstraf actief zijn. In Austin werden ze opgevangen door de Texas Coalition to End the Death Penalty. In Houston konden ze terecht bij iemand van de Texas Coalition to Abolish the Death Penalty.
Joy: ‘Die mensen hebben ons in hun milieu geïntroduceerd. Vooral die laatste man heeft ons rondgeleid, gezegd waar en bij wie we terechtkonden, enzovoort. Daarnaast zijn we ook zelf op zoek gegaan. Het zijn toch vooral Anglo-Amerikanen die met het probleem begaan zijn. Mensen met een ruimere belangstelling, belezen mensen.’
Marjan: ‘Het blijft een simpele vaststelling dat op de dodengang in grote meerderheid niet-blanke Amerikanen zitten, terwijl diegenen die zich voor hen inzetten doorgaans blank zijn. De zwarte gemeenschap is in de eerste plaats bezig met overleven. Dat soort van sociaal engagement is niet hun eerste bekommernis. Maar ook: blanke mensen hebben vaker wél het geld om zich een goede verdediging te kunnen veroorloven, en ze komen veel minder in de dodencel terecht.’
Joy: ‘Voor zwarte mensen is dit een strijd waar ze niet aan toe komen. Ze hebben bijna altijd twee jobs nodig om simpel rond te komen.’
Astrid: ‘De man die ons in Houston hielp, bijvoorbeeld, was met pensioen. Maar hij had een hoge functie bekleedt bij een petroleummaatschappij. Hij had zijn centjes verdiend. Zijn activisme tegen de doodstraf is voor hem een dagtaak. Zonder geld op de bank kan je daar niet aan beginnen.’
Joy: ‘Terwijl het toch opvalt dat, als mensen uit de zwarte gemeenschap direct met het probleem in aanraking komen, er dan toch belangstelling is. Als ze iemand op death row kennen, bijvoorbeeld, kan dat toch een hele gemeenschap meetrekken.’
Marjan: ‘Het beeld dat wij hier van Amerika hebben, is dat van een melting pot. In een zuiderse staat zoals Texas is dat een fabeltje. Je ziet de segregatie niet meteen in het straatbeeld, maar in werkelijkheid leven blank en zwart ver van elkaar.’
Het bezoek aan een ter dood veroordeelde gevangene in Texas is niet vanzelfsprekend. Om te beginnen, moet je naam voorkomen op de bezoekerslijst die de betrokkene heeft opgesteld. Hij kan die lijst maar elke zes maanden wijzigen. Staat je naam niet op die lijst, dan kom je er gewoon niet in. Eerst moest Marjan er dus voor zorgen dat Daryl lang genoeg op voorhand wist dat de kans bestond dat ze hem zou bezoeken.
GEEN GELD VOOR SCHOLEN
Daarnaast mag de ter dood veroordeelde zijn recht op bezoek ook niet verliezen. Het regime waaraan de gevangenen onderworpen zijn, telt vier niveaus – levels. Hoe hoger ze daarin opklimmen, hoe minder rechten ze hebben. Elke inbreuk op de discipline wordt op die manier bestraft. Ook daarom was het nodig dat Daryl tijdig van het eventuele bezoek op de hoogte was: hij moest, in zijn geval, van niveau 3 naar niveau 1 zakken.
Marjan: ‘Van zodra je op die bezoekerslijst staat, doen ze niet moeilijk meer. Je moet alleen nog door een metaaldetector, en dat is het dan. Omdat ik van zover kwam, hadden we een speciale bezoekersregeling: acht uur per maand, dat wil zeggen twee dagen na elkaar van elk vier uur. Omdat we ook in oktober nog enkele dagen in Texas waren, hadden we normaal ook recht op die acht uur. Maar omdat Daryl weigerde om DNA af te staan, werd de bezoektijd voor oktober tot de helft teruggebracht. Ik heb hem in totaal twaalf uur gesproken.’
‘Hoe dat gaat? De ruimte is natuurlijk helemaal afgesloten. Er zat zwaar glas tussen ons. Praten met elkaar doe je via zo’n ouderwetse, zwarte telefoon. Een woord spreken met andere gevangenen die bezoek ontvangen, mag niet: je mag alleen contact hebben met diegene voor wie je daar bent.’
‘Het gevangenisregime is bijzonder streng. De veroordeelden zitten alleen in een cel, ze worden apart gelucht, er zijn geen georganiseerde activiteiten. Bij het minste wat ze mispeuteren, worden ze een niveau teruggezet. Bij ons krijgt elke gevangene fatsoenlijk te eten en is bezoek een basisrecht. In Texas worden die rechten gebruikt om de discipline te handhaven. Een hoger niveau betekent minder bezoek, maar ook minder en ander voedsel en minder tijd onder de douche. Een gevangene in niveau 4, bijvoorbeeld, krijgt geen warm eten meer.’
De gevangenis bevindt zich in Livingston – dat is een uurtje rijden van Houston vandaan. Openbaar vervoer tussen de steden is er niet. Wie niet over een auto beschikt, geraakt niet ter plekke. Want in Livingston ligt de gevangenis ook nog eens helemaal afgezonderd in een open vlakte. De meisjes huurden een auto – een andere mogelijkheid was er niet.
Marjan: ‘Ik weet niet of dat de reden is, maar wij waren de eerste bezoekers van Daryl in 2002. Zijn vrienden en familie haakten drie jaar geleden af. Af en toe komt er nog iemand langs die aan goede werken doet, en gevangenen bezoekt. Mensen die dikwijls religieus geïnspireerd zijn. Toch denk ik niet dat zijn familie hem heeft opgegeven. Het is niet zo, van: we vergeten hem maar. Die mensen zijn bezig met hun eigen leven, ze hebben hun eigen problemen. Zijn vader heeft afgehaakt omdat hij het niet snapt. Daryl is dikwijls opstandig en wordt daarom gestraft. Zijn vader vindt dat hij zich meer moet plooien naar de regels. Zijn broer heeft meer begrip. Die snapt dat het ook een kwestie is van overleven. Die wil nog wel naar Livingston, maar het probleem om daar te geraken, is praktisch en financieel erg groot.’
Daryl Wheatfall woonde in South Park, een zwarte wijk in de buurt van Houston. Vooral ook een arme wijk. Zijn familie en veel van zijn vrienden wonen er nog. Marjan, Astrid en Joy gingen er met de mensen praten en filmen. Die uitstap was niet evident.
Joy: ‘South Park heeft de reputatie dat het een zeer onveilige wijk is. Hij ligt ook een eind van het centrum van Houston verwijderd. Maar we zijn er met mensen uit de buurt zelf door gewandeld, en dan voel je de onveiligheid veel minder. Dan wek je eigenlijk in de eerste plaats toch interesse door positieve nieuwsgierigheid. Wie zijn die meisjes? Wat doen die hier? De meeste mensen in South Park hebben wel werk, zij het doorgaans zeer slecht betaalde jobs. De moeder van Daryl, bijvoorbeeld, heeft twee jobs nodig om rond te komen. Omdat de wijk zo ver van de stad ligt, zijn ze ook heel lang van huis. Het is een zwaar leven. Maar eenmaal je door de deur bent, valt je een zeldzaam soort gastvrijheid ten deel.’
Marjan: ‘Helemaal anders dan de gebruikelijke theatraliteit van de Amerikanen.’
Joy: ‘Voor jongeren is er helemaal niets. Ze hangen er maar wat rond op pleintjes. Een beetje basketten. Verder is er niks. We praatten er even met een jongen van 16, een latino. Die zei, ja, het is toch wel raar dat er hier meer geld naar gevangenissen gaat dan naar scholen. Ze kijken alleen naar veiligheid en hebben de mond vol over criminaliteit, maar voor preventie is er geen cent. Fatsoenlijk onderwijs kan dat toch zijn? We hebben expliciet naar preventieprojecten voor jongeren gezocht. Uit belangstelling, om te zien hoe ze dat daar doen. Maar we zijn met ons hoofd tegen de muur gelopen. Ze begrepen niet waar we het over hadden.’
Marjan: ‘Kleine organisaties of projecten op mensenmaat, die zijn er inderdaad niet. Er bestaan wel grote overheidsprojecten. Dikwijls heel militaristisch. Jongeren die uit de boot vallen, worden in strenge instellingen gestopt, met uniformen en veel regels. Het is opvallend hoe weinig aandacht er is voor problemen die aan de basis van criminaliteit kunnen liggen. Als Texas nog maar de helft van het geld dat nu aan gevangenissen opgaat in onderwijs en een gezondheidssyteem zou investeren – het zou een andere samenleving zijn.’
Joy: ‘De meerderheid van de mensen is natuurlijk ook niet in politiek geïnteresseerd. Laat staan dat ze zouden gaan stemmen. Rechters, bijvoorbeeld, worden ook verkozen. Maar voor wie moet je dan stemmen? Het is ook voor wie belangstelling heeft moeilijk om uit te zoeken welke kandidaat voor welke standpunten staat. En de teleurstelling achteraf, dat het toch allemaal niks uitmaakt.’
Marjan: ‘Toch is het belangrijk dat ze zich als kiezer laten registreren. Dat is namelijk een voorwaarde om in een jury te kunnen zetelen. Nu is het vaak zo dat mensen die conservatief denken zich als kiezer laten registreren, en dus meer kans maken om in een jury terecht te komen. Zo gebeurt al een eerste selectie. Een tweede volgt hoe dan ook bij de samenstelling van de jury zelf. Daar wordt altijd de vraag gesteld of het kandidaat-jurylid zich in staat voelt om de doodstraf uit te spreken. Wie zegt dat hij of zij zich daar niet toe in staat voelt, komt er niet in. Zo zitten daar in principe altijd twaalf voorstanders van de doodstraf.’
Joy: ‘Ze zijn er eigenlijk ook weinig mee bezig, dat er in hun staat elke maand zoveel mensen worden geëxecuteerd. Er is zoveel onwetendheid. Als je enkele argumenten aanvoert, hebben ze geen weerwerk. Dan stel je je toch dikwijls de vraag: hoe komt het dat ze dat niet weten?’
Astrid: ‘Daarom vaak ook het ongeloof: wat komen die drie hier doen? Wat is er zo vreemd aan de doodstraf, dat jonge mensen uit Europa daar zo’n reis voor maken.’
VETO VAN DE GOUVERNEUR
In verschillende Amerikaanse staten waar de doodstraf wordt toegepast, stellen bezorgde burgers en bestuurders zich de vraag of de tijd niet rijp is voor een moratorium. Dat wil niet zeggen dat de doodstraf wordt afgeschaft, maar dat de uitvoering ervan tijdelijk wordt stopgezet. Die tijd wordt dan gebruikt om de hangende dossiers met moderne onderzoekstechnieken door te lichten. DNA-onderzoek is, bijvoorbeeld, uitermate geschikt om in een groot aantal zaken veel accurater over schuld en onschuld te oordelen.
In Maryland en Illinois is zo’n moratorium van kracht – daar werd expliciet toegegeven dat er toch te veel onschuldige mensen in de dodencel zaten. Toen Marjan, Joy en Astrid in Texas waren, was een moratorium ook daar aan de orde. Het parlement van de staat keurde een voorstel in die zin met tachtig procent van de stemmen goed. Het botste op een veto van de gouverneur. Maar als tachtig procent van de volksvertegenwoordiging zo’n tekst goedkeurt, wil dat zeggen dat ook nogal wat Republikeinen vóór hebben gestemd. De bekommernis over de doodstraf leeft blijkbaar toch in ruime kring. De beweging tegen de doodstraf maakt van een moratorium dan ook een strijdpunt. De vraag komt zeker opnieuw op tafel.
Joy: ‘Er bestaat in Texas niet zoiets als een protestcultuur. We hebben er aan een aantal betogingen deelgenomen. Voor de belangrijkste mars – die voor het moratorium – kwamen een drie-, vierhonderd mensen opdagen. Zij vonden dat een heel succes.’
Marjan: ‘Er wordt ook altijd gemanifesteerd als er een executie is. We hebben daar iedere keer aan meegedaan. Aan de gevangenis in Huntsville, waar de executies plaatsvinden, komen dan een tiental mensen bij elkaar. Altijd dezelfde. Dat is een beetje ontmoedigend. Maar als je op zo’n moment met een bord op een kruispunt in de stad staat, dan krijg je toch reactie. Auto’s claxonneren, sommige mensen steken de duim omhoog.’
Joy: ‘In de maand dat we er waren, stonden zes executies op het programma. Vijf mensen zijn effectief ter dood gebracht, eentje kreeg uitstel. Als je daar jaar in jaar uit moet staan, hou je dat natuurlijk niet vol. Het zijn ook bijna alleen oudere mensen die dat doen, die hebben tijd.’
Marjan: ‘Het is ook zeer frustrerend. Naar aanleiding van dat moratorium stellen veel mensen zich vragen. Als tachtig procent van de volksvertegenwoordiging voor iets is, en de gouverneur gebruikt toch zijn veto: in welke democratie leven wij dan? Daarom pleiten ze ook voor een moratorium, omdat afschaffen toch nooit lukt. Dat is te radicaal. Maar als het rechtssysteem onder de loep wordt genomen, worden de voorstanders van de doodstraf misschien ook aan het denken gezet. Er kunnen toch nooit genoeg garanties worden ingebouwd, die kunnen vermijden dat onschuldigen worden veroordeeld.’
Na de terugkeer uit de Verenigde Staten werd de correspondentie hervat. Marjan realiseerde zich pas laat dat ze een groot risico had genomen, door zomaar op bezoek te gaan bij iemand die al elf jaar eenzaam in een cel zit. Zou ze Daryl niet als een wrak achterlaten?
Marjan: ‘Ja, want uiteindelijk had ik hem niets gevraagd. Ik heb hem alleen op zeker ogenblik laten weten: ik kom. Ik ben nu gerustgesteld, het was toch wel goed. Het bood hem de gelegenheid om even, voor enkele uren, uit die wereld te ontsnappen. Gewoon even praten, want fysiek contact was vanzelfsprekend niet mogelijk. Je kan je moeilijk voorstellen wat het is om maanden-, jarenlang 23 uur per dag opgesloten te zijn. Altijd in een vijandige omgeving, afgesloten van de buitenwereld. Ons bezoek was een uitweg, een kans om een menselijk gesprek te voeren. De eerste keer heb ik nauwelijks meer dan tien woorden gezegd, hij was een spraakwaterval. Alles moest er ineens uit. Wat stellen die gesprekken met bewakers immers voor? Enkele woorden die niets betekenen.’
‘Het afscheid viel hem natuurlijk wel zwaar. Maar we hebben laten zien dat er nog mensen zijn, en daarmee kan hij weer een tijd voort. Ik ben blij dat we het hebben gedaan – het is nu zaak om ook terug te gaan. Het is de enige menselijkheid die we hem kunnen geven. Wat zijn familie hem door omstandigheden niet kan bieden, moeten wij maar doen.’
Astrid: ‘Daarom moeten we nu eerst die film maken. Als tegenprestatie voor de subsidies die we van de Vlaamse Gemeenschap hebben gekregen. Maar ook en vooral omdat we iedereen die bij de discussie over de doodstraf in Texas betrokken is een gezicht willen geven – de activisten, de voorstanders, de veroordeelden zelf… Het is belangrijk om uit 26 uur film een coherent verhaal te puren. Dat wordt dan, in dit geval, vanzelfsprekend een videobrief aan Daryl.’
Hubert van Humbeeck
‘Zijn advocaten heeft hij al twee jaar niet meer gezien.’
‘Elke inbreuk op de discipline wordt bestraft met minder rechten.’
