Zo ernstig is de economische crisis in zijn land dat ook kanselier Gerhard Schröder er niet meer omheen kan: de verzorgingsstaat moet op de schop.

Zal hij durven doorzetten? Zal hij, tegen de wil van de vakbonden en een deel van zijn partij in, toch de radicale hervormingen doorvoeren en ingrijpen in het hart zelf van de verzorgingsstaat? ‘Mijn plan zal op tandengeknars worden onthaald’, voorspelde een voorzichtige Gerhard Schröder. Onpopulaire maatregelen treffen, is niet meteen de stijl van de kanselier. Consensus is nog steeds het kernwoord van de Duitse politiek: als de sociaal-democraat Schröder bij beslissingen in het verleden de vakbonden niet op zijn hand kreeg, dacht hij wel twee keer na.

Maar voor deze strijd staat de kanselier zielsalleen. De Duitse economie is te sterk gereguleerd en te corporatistisch, luidt de intussen al jarenoude analyse van economen. En dat verklaart de hoge werkloosheid. De excessen van de verzorgingsstaat leidden bovendien tot een hoge staatsschuld. Aan de sociale bescherming moet daarom zwaar gesleuteld worden. De linkervleugel van de sociaal-democratische partij (SPD) vindt zich niet terug in die aanpak. De vakbonden steigeren. ‘De ontmanteling van de welvaartsstaat’ aanvaarden ze niet.

Hoe is het zover kunnen komen? Niet zozeer de oorlog in Irak vormt de basis van het negatieve economische klimaat. Ook niet alleen de huidige negatieve conjunctuur stortte Duitsland in de diepe crisis. Voor veel politici betekent de Duitse hereniging nog steeds het begin van alle economisch leed. Die Wende, het keerpunt, zou van het land opnieuw een Europese grootmacht maken. En politiek keken de twee landsdelen wel enigszins dezelfde kant uit. Maar economisch bleef de hereniging uit. Het westen stopte zijn nieuwe landgenoten jaarlijks miljoenen D-marken toe. Maar het mocht niet baten. Meer dan een decennium later bedraagt de werkloosheidsgraad in de nieuwe deelstaten 19,5 procent.

Maar ook Duitsland in zijn geheel zet vandaag weinig benijdenswaardige cijfers neer: het land telde vorige maand 4,6 miljoen mensen zonder baan of 11,3 procent werklozen. In 2002 kende Duitsland ook de laagste groei in tien jaar: 0,2 procent – de slechtste score van alle landen in de eurozone.

Er mag niet meer getalmd worden. De grootste economie van de Europese Unie zit in een diepe crisis. Zelfs met een positieve economische groei in 2003 blijft de toestand erbarmelijk, aldus het Münchense Institut für Wirtschaftsforschung. Schröder weet wat hem te doen staat. In februari werd zijn partij nog afgestraft bij deelstaatverkiezingen en vervolgens ook bij lokale verkiezingen. Dit sociaal plan is voor hem een halszaak. Half maart kondigde hij de meest doortastende hervormingen uit de naoorlogse geschiedenis aan.

Uit het bouwwerk van de welvaartsstaat dreigden steeds meer hoekstenen te worden weggekapt. Ontslagrechten? Cao’s? Werkloosheidsuitkeringen voor langdurig werklozen? Ook al had de commissie-Hartz, vernoemd naar de manager van Volkswagen Peter Hartz, sommige van Schröders voorstellen vorige zomer afgewezen wegens te streng, Schröder viste ze gewoon weer op.

Het meest omstreden is de meer dan halvering van de uitkeringen voor langdurig werklozen: de uitkeringsduur van 32 maanden valt terug op een jaar. Maar die maatregel zou nog opnieuw bekeken worden. Ook ontslagrechten zouden drastisch worden ingeperkt: wie zijn zaak wil verdedigen voor de rechtbank moet meteen afzien van een ontslagvergoeding. Bedrijven kunnen ten slotte ook cao’s aan de kant schuiven ‘als het niet anders kan’. Nu is het al te moeilijk om werknemers lagere lonen uit te keren om de zaken draaiende te houden, klagen bedrijfsleiders.

Schröder zet een neoliberale koers uit. De regering lijkt het erover eens: sommige pijlers van de welvaartsstaat móéten onderuit. Of het land gaat failliet. Alleen de vakbonden – maar zelfs niet allemaal – blijven vechten tegen de afbraak van de sociale markteconomie. Ook verschillende SPD-parlementariërs hebben zich tegen het plan verzet. ‘Schröder ondergraaft de geloofwaardigheid van de SPD’, menen de vakbondsleiders. Slechts enkele vakbondslui vinden de maatregelen terecht.

STABILITEITSPACT

Maar Agenda 2010, zoals Schröder zijn hervormingsplan noemt, beperkt zich niet tot de arbeidsmarkt. Ook de ziekteverzekering moet eraan geloven. Het hele stelsel staat op de helling. Bijdragen voor de wettelijke ziekteverzekering worden in de toekomst mogelijk losgekoppeld van het inkomen: elke volwassen verzekerde betaalt in de plaats daarvan een forfait van zowat 200 euro. Ook het pensioenstelsel moet nog maar eens worden bijgesteld. De vorige hervorming blijkt niet toereikend.

Zal het pakket aan ingrijpende maatregelen leiden tot economische groei en een stijging van de werkgelegenheid? Misschien op de middellange termijn. In elk geval mag Schröder op zijn volgende begroting de drieprocentnorm niet meer overschrijden. Was het zijn optimistische aard of had Schröder geen andere keus toen hij zich opnieuw met het Europese Stabiliteitspact verbond? Vorig jaar heeft Duitsland de norm niet gehaald. En ook voor dit jaar ziet het er vrij somber uit.

Schröder staat weliswaar niet alleen met zijn sociale hervormingsplannen. Ook in Frankrijk, waar het voor de economie al even sombere tijden zijn, moet fors bespaard worden. Stakingen tegen de pensioenhervormingsplannen legden vorige week hele delen van het land lam. Ook Nederland kondigde forse bezuinigingen aan in de sociale zekerheid.

Er wordt geknaagd aan het Europese sociaal model. Toch trachten de meeste Europese leiders kennelijk nog een minimum van het naoorlogse Rijnlandmodel te behouden. Een halve eeuw lang vormde dat de basis voor de welvaart en de sociale vrede. Maar tegen de nieuwe waarden zoals de shareholders value, die voorrang krijgen op de sociale bescherming, is het model niet opgewassen. De grondlegger, de christen-democraat Ludwig Erhard (CDU), ooit Duits minister van Economie en later kanselier (1963-1966), waarschuwde ervoor dat de staat nooit de volledige bescherming van een mensenleven op zich kan nemen. Vandaag dreigt de balans evenwel al te zeer naar de andere kant over te hellen.

In Duitsland lijkt er echter geen ontkomen meer aan. De sociale hervormingen zullen tegen de zomer worden ingevoerd. Als Schröder tenminste op de valreep niet bezwijkt onder de druk van de machtige vakbonden. Hun invloed moet dringend worden beperkt, vindt de christen-democratische CDU. Het consensusmodel blokkeert elke hervorming. De liberale leider Guido Westerwelle (FDP) meent zelfs dat het de vakbonden zélf zijn die het welvaartsmodel ten grave dragen. Hun ledenaantallen mogen de laatste jaren zijn teruggevallen, ze laten zich niet van de wijs brengen. Het wordt vast een hete maand mei.

Ingrid Van Daele

Voor vele politici betekenT de Duitse hereniging nog steeds het begin van alle economisch leed.