Het Forum : plein in Rome, tussen Capitool en Palatijn, waar burgers samenkwamen om publieke zaken te bespreken en recht te doen.
Mijnheer Suy, de commentaren na de EU-top in Nice waren van gematigd positief tot zwaar ontgoocheld.
Erik Suy : Een volledige mislukking was de top niet, al was het maar omdat er niets is verloren gegaan. Maar het resultaat beantwoordde niet aan de doelstelling, namelijk de Europese instellingen voorbereiden op de uitbreiding in 2004. Daartoe moesten zowel de samenstelling van de Commissie, als de unanimiteitsregels en de stemmenverdeling in de ministerraad worden aangepast. Of dat gelukt is in het perspectief van die latere uitbreiding valt te betwijfelen. De nieuwe Oost-Europese lidstaten lijken volgens demografische criteria wel correct bedeeld, maar in de discussies daarover was het toch vooral ‘ieder voor eigen winkel’. Dat Duitsland zijn demografisch overwicht op Frankrijk niet in meer stemmen heeft kunnen of willen omzetten is merkwaardig. En eigenlijk is dat maar goed ook. Een evenwichtige Duits-Franse as is altijd de motor van Europa geweest, en dat blijft het best zo. Ook opmerkelijk is dat de vermindering van het aantal europarlementsleden per lidstaat, zonder slag of stoot is doorgedrukt. Er is gevochten voor de Commissie en voor één stem meer of minder in de ministerraad, maar over de inkrimping van het aantal parlementsleden is er geen ophef gemaakt. Dat geeft weer aan dat het Europees parlement in de ogen van de beleidsmensen weinig of niets betekent.
Premier Verhofstadt heeft zich op de Europese bühne gehesen.
Suy : Dat was niet verwacht, maar misschien wel een goede tactische zet. De uitbreiding in 2004 moet vanaf nu concreet voorbereid worden, via een intergouvernementele conferentie of iets analoogs. Van het Zweedse voorzitterschap in de eerste helft van 2001 hoeven we niet veel te verwachten. De Zweden lopen nu eenmaal niet warm voor de EU. En dus kijkt iedereen al uit naar wat België de tweede helft van het jaar zal doen. Voor Verhofstadt is het een kans om toch stappen te ondernemen in de richting van wat in Nice niet bereikt is.
Is de uitbreiding van de EU naar Oost-Europa wel nodig en nuttig ?
Suy : Het zal veel kosten, al werd dat ook geroepen toen Portugal en Griekenland erbij kwamen. Uiteindelijk heeft de EU die uitbreiding naar het zuiden goed verteerd. Dat moet ook kunnen voor Tsjechië, Polen, Hongarije en Slovenië, die historisch tot West-Europa behoren. De economische samenwerking en de handelsstromen tussen die vier en de EU zijn al vrij intens, en tegen 2004 zou hun economische toestand zozeer verbeterd moeten zijn, dat de toetreding vlot verloopt. Tot wederzijds profijt. De verwachtingen in die vier landen zijn intussen zo hooggespannen, dat wij ze niet meer in de kou mogen laten staan. Anders is het gesteld met een nog verdere uitbreiding. Het opnemen van Bulgarije, Roemenië, de Baltische staten, ex-Joegoslavië misschien, is minder evident. En de hamvraag waarover niemand durft spreken: wat doen we met Turkije, dat nadrukkelijk aan de deur klopt? Het Westen houdt de Turken op een afstand met het argument van de mensenrechten, maar achter die afwijzing schuilt een grotere achterdocht. Turkije wedt te vaak op twee paarden. Naargelang het hen uitkomt, rekenen de Turken zichzelf nu eens tot het westerse, dan weer tot het islamitische kamp.
Maar hoe groter de EU, des te minder ze politiek werkbaar is.
Suy : Dat geldt voor elke internationale instelling, kijk maar naar de discussies rond de VN-veiligheidsraad. Vandaar het gevoel dat men in Nice te weinig vooruitgang heeft geboekt. Er is gesleuteld aan de samenstelling van de Commissie en de Commissievoorzitter krijgt meer macht. Maar er is weinig gedaan aan de onduidelijke bevoegdheidsverdeling tussen de Commissie, die Europees denkt, en de ministerraad waarin veel landen allereerst bekommerd zijn om hun eigen belang. Is de Commissie de uitvoerende macht in de EU? Neen, de ministerraad. Maar die is tegelijkertijd ook de wetgevende macht, veel meer dan het Europees parlement. Dat is strijdig met de mechanismen van een democratische besluitvorming. Daarnaast blijft er te veel verdeeldheid over de fundamentele doelstelling van de EU. De kleine landen denken meer federalistisch dan de grote, die het voor het zeggen hebben. Voor de Britten bijvoorbeeld, moet de EU niet verder gaan dan een economisch samenwerkingsverband, terwijl anderen een echt federaal Europa willen. Dat laatste staat misschien nergens expliciet geschreven, maar nu de economische en de monetaire unie een feit zijn, moet daaruit noodzakelijkerwijze ook een grotere politieke unie volgen.
Moeten dergelijke ingrijpende stappen in een referendum aan de bevolking worden voorgelegd?
Suy : Dat kan, maar dan op één voorwaarde: dat de Europese burger goed begrijpt waarover het gaat. En dat is op dit moment niet het geval. Jammer, want anders dan bij de VN hebben de beslissingen van de EU wel degelijk een grote invloed op ons dagelijks leven. De EU is niet voor de regeringen, maar voor de burgers. Desondanks gaapt er een immense en steeds grotere kloof tussen die burger en de Europese politiek. Vanuit de EU en vanuit de Commissie worden te weinig initiatieven genomen om dat te veranderen. Dus laten we ons voorlopig maar niet verbranden aan een referendum. Want als de mensen niet precies weten waarover het gaat, stemmen ze tegen.
De Zwitsers zullen in 2002 in een referendum beslissen of ze tot de VN willen toetreden. Zwitserland is nergens lid van, maar de Zwitserse burger lijkt daar niet onder te lijden.
Suy : Zwitserland is een blinde vlek op de Europese kaart. Het refereert altijd aan de heilige neutraliteit, maar in feite denkt het uitsluitend aan de centen. Wat brengt het op? In 1985 is er al een referendum over het VN-lidmaatschap geweest. Ik heb dat van dichtbij meegemaakt, en ben er ook meerdere keren gaan spreken. De gewone Zwitser had geen idee van wat de VN was. Hij kende alleen de spectaculaire mislukkingen van VN-missies. Aan zo een organisatie staat hij zijn autonomie niet af. Net zomin als hij lid wil worden van de EU, die haar lidstaten een uniforme fiscaliteit wil opleggen en het bankgeheim wil aantasten. Aan het feit dat hij daarbuiten staat, dankt de Zwitser net zijn welvaart. Overigens sluit Zwitserland zich wel aan bij officiële VN-sancties, zoals tegen Irak of Joegoslavië, en is het lid van tal van gespecialiseerde VN-organisaties. Maar alleen als het er zelf voordeel uit kan halen.
Ook het Vaticaan behoort niet tot de VN. Enkele politici pleiten voor het verbreken van de diplomatieke betrekkingen met het Vaticaan, omdat dat volgens hen geen staat is maar een religie.
Suy : Internationaalrechtelijk is Vaticaanstad een ministaat met een staatshoofd en een regering. Geen van beide democratisch verkozen trouwens. Vaticaanstad is als dusdanig geen lid van de VN, maar is via de Heilige Stoel wel lid van nagenoeg alle gespecialiseerde VN-instellingen. De Heilige Stoel is een van de oudste subjecten van internationaal recht, is door de meeste staten erkend, en heeft met de meeste staten diplomatieke betrekkingen. Het verbreken daarvan wordt beschouwd als een vorm van sanctie, en is in dit geval voor niets nodig. De Heilige Stoel is bijzonder goed geïnformeerd over wat er in de wereld gebeurt, en heeft veel invloed. Banden met zo een instantie kunnen nuttig zijn. Dat de afgevaardigden van de Heilige Stoel in VN-conferenties conservatieve standpunten vertolken, is mogelijk, maar ze kunnen in hun eentje geen beslissingen blokkeren.
In de VS is de knoop doorgehakt door het federale Hooggerechtshof: George W.Bush is de nieuwe president.
Suy : Dat feuilleton doet de Amerikaanse samenleving geen goed, al was het voor juristen interessant om te volgen hoe je in de VS altijd bij een hogere instantie beroep kan aantekenen, en hoe je van het regionale naar het federale niveau kan springen. De allerlaatste rechtsinstantie, het federale Hooggerechtshof, heeft antwoord moeten geven op de vraag: is de beslissing van het Hooggerechtshof van Florida om de stemmen te laten hertellen, conform de grondwet van Florida? Het heeft daarop ‘nee’ gezegd, en ipso facto Bush uitgeroepen tot president. Dat de rechters van het opperste gerechtshof, ondanks hun benoeming voor het leven, zo duidelijk tot een van de twee kampen behoren, is geen goede zaak. Een van hen heeft verklaard dat we nooit zeker zullen weten wie de echte winnaar was van de verkiezingen, maar wel wie de verliezer was: de geloofwaardigheid van het gerecht. De openbaarheid van bestuur geeft elke inwoner van Florida de kans om nu zelf die kisten met stemformulieren te controleren. Het valt te vrezen dat de hertelling er dus toch komt, zij het zonder officiële gevolgen. Maar als blijkt dat Gore in feite de winnaar was, zitten de Amerikanen met een groot probleem.
Bush of Gore, maakt dat veel verschil voor het buitenlands beleid?
Suy : De Amerikanen voeren al jaren een buitenlandse politiek waarin zowel Democraten als Republikeinen zich kunnen vinden. De twijfel over de verkiezingsuitslag en de fiftyfifty-verhouding in de Senaat, beperken de bewegingsruimte van Bush. Tijdens de campagne heeft hij aangekondigd dat hij het leger niet meer zo vaak zal inzetten in humanitaire en vredesoperaties waarbij geen Amerikaanse belangen op het spel staan. Een standpunt met grote gevolgen voor Europa. Alleen stemt het niet overeen met het Amerikaanse verzet in de NAVO tegen een Europese Reaction Force. De Amerikanen willen net als de Turken hun vetorecht in de NAVO behouden, en dat vereist een actieve rol.
Bush wil ook de VS-bijdrage aan de VN inkrimpen. Alweer een constante in de geschiedenis. In 1943 hebben de Amerikanen eenzijdig, en een beetje grootsprakerig, aangekondigd dat zij 43 procent van de kosten van de VN op zich namen. In ruil daarvoor werd het hoofdkwartier in New York gevestigd. Later is die bijdrage al even eenzijdig teruggebracht tot 33 procent, daarna tot 25 procent, en Bush wil nu zakken tot 21 procent. Hij wil ook minder betalen voor de VN-troepenmacht, een afzonderlijke uitgavenpost. Zolang de anderen daarmee niet akkoord gaan, betalen de Amerikanen hun achterstallen aan de VN niet. Dat alles heeft verstrekkende implicaties voor de werking van de VN. Maar de Amerikanen namen die houding al aan onder Clinton, ook wat dat betreft, verandert er dus niet veel.
Het Internationaal Gerechtshof in Den Haag heeft de klacht van Congo tegen het Belgische arrestatiebevel voor minister van Buitenlandse Zaken Yerodia afgewezen.
Suy : Er waren twee klachten. Eén, te vergelijken met een kort geding, die de opschorting van dat arrestatiebevel eiste. En één ten gronde, die de opheffing ervan eiste. De eerste klacht is afgewezen, op de uitspraak ten gronde wordt het nog een tijdje wachten. Het heeft mij verwonderd dat het Internationaal Hof die klacht ten gronde zal behandelen, want nu Yerodia geen minister van Buitenlandse Zaken meer is had het de zaak makkelijk kunnen seponeren.
Past die uitspraak in het streven naar een permanent internationaal strafgerechtshof?
Suy : Dat denk ik niet. Over dat permanent internationaal strafgerechtshof is twee jaar geleden in Rome een verdrag gesloten, maar dat treedt pas in werking als het door zestig staten is geratificeerd. We zijn pas aan 23. De Verenigde Staten liggen dwars, omdat ze willen verhinderen dat hun militairen-op-missie voor die rechtbank kunnen worden gedaagd. Nu zijn alleen Amerikaanse krijgshoven daarvoor bevoegd. De Amerikanen willen het statuut dat twee jaar geleden in Rome is opgesteld, laten herzien. De Europeanen hebben dan weer bedenkingen over de verhouding tussen dat tribunaal en de VN-veiligheidsraad, die soms politieke beslissingen neemt in in se zuiver juridische kwesties. Ik vrees dat het nog een hele tijd zal duren, vooraleer dat internationaal strafgerechtshof daadwerkelijk functioneert.
Erik Suy is emeritus hoogleraar internationaal recht van de KU Leuven.
ERIK SUY
Koen Meulenaere
